Türklerin de İçinde Bulunduğu Asya Toplumlarındaki Yaygın İnanç Biçimi: Şamanizm Nedir, Neye İnanır?

Bir din olup olmadığı tartışmaya açık olan şamanizm, Türklerin de içinde bulunduğu Asya toplumları ortasında yaygın bir inanç biçimidir. Bugün hâlâ şamanizm inancına sahip bireyler olsa bile tek ilahlı dinlerin yayılması ile birlikte şamanizm ritüelleri artık sadece makul toplumların eski gelenekleri hâline gelmiştir.

Dünyada bugün yaygın olarak kabul edilen üç temel tek ilahlı din anlayışı vardır fakat bunların yanı sıra farklı dinlerin de var olduğu kabul edilir. Alışılmış aslında bunların ne kadar din olup olmadığı farklı bir tartışma hususudur lakin bilhassa şamanizm, uzun yıllar boyunca Türkler başta olmak üzere neredeyse tüm Asya halkları tarafından ritüelleri uygulanan bir inanç olmuştur. 

Şamanizm ismini, o inancın din adamı olarak kabul edilen şamandan alır. Şaman, tabiat ile iç içe durumdadır ve ruhlarla irtibattadır. Şamanın yaptığı ritüeller, şamanizm inancının temelini oluşturur. Ritüellerin yanı sıra bu inanç tıpkı vakitte inanan bireylere makul ahlak kuralları da sunduğu için aslında toplumsal bir tertip de sağlar. Şamanizmin ortaya çıkışı ise biraz bulanık bir öykü.

Hiç bilmeyenler için kısaca tanımlayalım; Şamanizm nedir?

Şamanizm, içinde Türklerin de bulunduğu Sibirya başta olmak üzere bilhassa Kuzey Asya’da yaşayan pek çok toplum tarafından kabul edilen bir inanç sistemidir. Şamanizme din diyenler de vardır lakin uzmanlar için bu durum tartışmalıdır. Şaman ismi verilen din adamlarının ritüelleri üzerine heyeti olan şamanizm, bilinen dünya ile bilinmeyen dünya ortasında bir cins köprü kurarak ahenk yakalamayı maksatlar.

Şaman sözü pek çok farklı lisandan türemiş olabilir:

Şamanizm inanç sistemi, bu inancın din adamı olan şamandan türemiş bir kavramdır. Hint – Avrupa lisan ailesinden olan Toharca lisanınca Samane sözü Budist rahipler için söylenir. Sodgça lisanındaki Saman sözü de gibisi bir mana taşır. Budizmden etkilenen Tunguzca lisanında de emsal bir kullanım vardır.

Bildiğimiz şamanlardan farklı özellikleri olsa bile eski Türklerde kam ismi verilen ve şamanizm ritüelleri yapan din adamları vardı. 5. yüzyılda bu din adamlarına kam denildiğini gösteren metinler var. Kam sözünün kâhin olarak, gelecekten haber veren ve ruhlarla bağlantıya geçen manasında kullanıldığını söyleyenler de vardır. 

Şamanizmin nasıl ortaya çıktığı tam olarak bilinmiyor:

Fransa’da bulunan Lascaux Mağarasındaki milattan evvel 15 bin yılına tarihlenen duvar fotoğraflarında şamanizm figürleri görüldü. Benzer figürlerle Amerika kıtasında, Sibirya’da, Orta Asya’da, Avrupa’da ve Güney Afrika’da da karşılaşıldı. 

Çin ve Bizans kaynaklarına baktığımız vakit Asya halklarının 13. yüzyılda şamanizm ritüelleri yaptığını görüyoruz. İbn Fazlan’ın aktardığına nazaran 10. yüzyılda yaşayan Türk uzunluklarında şamanizm inancı vardı. Fransiskan rahibi Johannes de Plano Carpini’ye nazaran Moğollar ortasında şamanizm ritüelleri gerçekleştiriliyordu. 

Dur bakalım, tam olarak şamanizm ne demek?

Şamanizm tesirlerinin görüldüğü bölgelerin klâsik öykülerini incelediğimiz vakit karşımıza farklı kıssalar çıkıyor. Kuzey Asya’da anlatılan öykülere nazaran bir kişi etrafın ruhlarla dolu olduğunu söylüyor ve onlarla bağlantıya geçebildiğini sav ediyor. Belli ritüeller yapan bu kişi yani şaman, ruhlar dünyası ile bağlantı kurarak yaşadığımız dünyaya ziyan vermelerini engelliyor. Ruhlarla bağlantıya geçtiği için de onları rahatsız etmemek için muhakkak şeyler yapılmasını ve makul şeyler yapılmamasını söylüyor.

Farklı toplulukları incelediğimiz vakit şaman ismi verilen bu bireylerin birinci vakitler tıpkı vakitte kabile reisleri olduğunu görüyoruz. Yani toplumu yöneten kişi birebir vakitte ruhlarla da irtibata geçiyor. Zaman içerisinde bu gelenek değişiyor ve reislerin dışında bu hususta eğitim alan ya da doğuştan bu türlü bir mahareti olduğunu söyleyen bireyler şaman oluyor. 

Kuzey Kutup bölgesine yakın bölgelerde yaşayan toplumlar, şamanizm ritüelleri ile soğuktan korunduklarına inanıyorlar. Dağlık alanda yaşayan toplumlar aynı ritüeller ile yabanî tabiattan korunduklarına inanıyorlar. Yani aslında şamanizm demek, toplumların ellerinde olmayan şartları ruhların yaptığına inanmaları ve onlardan kendilerine düzgün davranmalarını istemeleridir. 

Peki şamanizm neye inanır, Allah inancı var mı?

Tek ilahlı dinlerden alışık olduğumuz Allah, Rab, göklerdeki babamız üzere her şeye gücü yeten tek bir yaratıcı anlayışı şamanizmde tam olarak karşılık bulmaz. Çünkü asıl yaratıcı gücün yanı sıra sayısız ruh, uygunluk ve kötülük üzerinde tesirlidir. Bu nedenle bildiğimiz manada bir Allah inancının şamanizde var olduğunu söyleyemeyiz.

Eski Türklerin yaygın inancı olan ve şamanizm ile sayısız benzerliği olan Tengricilik inancına baktığımız vakit karşımıza Gök İlah çıkar. Gök İlah da bir tıp Allah üzeredir ve her şeye gücü yeten mutlak yaratıcıdır. Ancak kendisine insansı özellikler yüklenmiştir ve farklı inanışlarda farklı ilahlarla irtibatta olduğu söylenir. Yani Zeus gibisi bir yapısı vardır diyebiliriz.

Genel manada baktığımızda ise şamanizmin aslında tabiatın kendisine inandığını söyleyebiliriz. Ağacın, rüzgarın, yağmurun, güneşin, ayın gücüne inanılır. Bunların yanı sıra etrafta güzel ruhlar ve berbat ruhlar vardır. Şaman, tüm bunlarla bağlantıya geçmek için davul çalar, ateş yakar, farklı sesler çıkarır. Birden fazla vakit bu ritüeller sırasında uyarıcı ve uyuşturucu unsurlar kullanılır. 

Şamanizm bir din değil, tüm dünyada tesiri süren bir inanç sistemidir:

Şamanizm hakkındaki ayrıntıların sonu gelmez zira tarihi olarak incelediğimiz vakit dünyanın her yerinde farklı vakit dilimlerinde de olsa şamanizm ritüelleri yapıldığını görüyoruz. Çünkü tabiat ile iç içe yaşayan toplumlar ister istemez doğal yapılarla bir formda irtibata geçmek için bu çeşit ritüeller oluştururlar. 

İlginçtir; bugün Müslüman, Hristiyan ya da Yahudi olduğunu söyleyen topluluklarda bile şamanizm ritüelleri ile karşılaşmak mümkün. Bunun nedeni, kadim ritüellerin artık bir cins geleneğe dönüşmüş olmasıdır. Yani aslında bir nevi gelenekler ile din kuralları bir ortaya getirilmiştir. 

Yolcunun gerisinden su döküyoruz, tahtaya vuruyoruz, kırmızı kurdelenin uğur getireceğine inanıyoruz, nazar boncuğu takıyoruz, kurşun döktürüyoruz, meyyitin kırkı çıkınca dualar okuyoruz, batıl inançlarımıza dört elle sarılıyoruz. Dinimiz ne olursa olsun aslında bir formda hepimiz tabiat ile irtibatta kalmaya çalışıyoruz. 

Eski Türklerin ve Asya toplumlarının kabul ettiği bir inanç olan şamanizm nedir, neye inanır gibi merak edilen soruları yanıtladık. Bu yazımızda sırf temel bir bilgilendirme yapmayı hedefledik zira şamanizm hakikaten de periyoduna ve hatta toplumuna nazaran özel olarak incelenmesi gereken ayrıntılı bir bahis.