X-Men Gerçek Olabilir mi? Fark Etmesek Bile Her Gün Geçirdiğimiz ‘Mutasyon’ Hakkında Tüm Gerçekleri Derledik

Bilim kurgu sinemalarında sık sık duyduğumuz bir kavram olan mutasyon, aslında hayatımızın bilimsel bir gerçeğidir ve fark etmiyor olsak bile hepimiz mutasyon geçiririz. Pek çok farklı biçimde gerçekleşen ve tesirleri de buna nazaran değişen mutasyon nedir, kalıtsal mıdır üzere merak edilen soruları cevaplandırmaya çalışalım.

Eğer bilimle pek de yakından ilgili biri değilseniz muhtemelen mutasyon kavramı ile birinci kere Marvel dünyasının efsane mutant takımı X-Men sayesinde tanıştınız. X-Men ile tanışmamış olsanız bile eminiz mutasyon kavramını bilim kurgu sinemalarından duydunuz zira mutasyon geçiren bir DNA fikri gerçekten de kanatlarımızın çıkacağı ya da uçacağımız üzere garip hayallerin önünü açıyor.

Mutasyon aslında insan dahil tüm canlıların başına gelen bilimsel bir gerçektir. Elbette kimi değişimlere neden oluyor olsa bile sinemalarda gördüğümüz kadar uçuk kaçık sonuçlara neden olmuyor. Hatta uzmanlara nazaran küçük mutasyonlar uygun bile geliyor. Birtakım durumlarda kalıtsal olarak jenerasyondan nesile de aktarılabilen mutasyon nedir gelin biraz yakından bakalım ve bahis hakkında bilmeniz gereken değerli ayrıntıları görelim.

Kısaca tanımlayarak başlayalım; Mutasyon nedir?

En genel tarifiyle mutasyon; bir canlı organizmanın genomunda yani DNA diziliminde gerçekleşen değişim durumudur. Hücre bölünmesi, mutajene maruz kalma, viral enfeksiyon üzere pek çok farklı nedenle oluşan DNA değişimi kaynaklı olabilir. Yaşanan birçok mutasyon kuşaktan nesile aktarılmazken kimileri kalıtsal olarak yeni jenerasyonlarda de kendini gösterebilir.

Mutasyon kalıtsal mıdır? Bunun cevabı hem evet hem de hayır:

Mutasyon, DNA diziliminde yaşanan değişimdir. Bu durumun kalıtsal olup olmayacağı, yaşanan değişimin nerede gerçekleştiğine nazaran değişiklik gösterir. Kas ya da deri hücreleri üzere somatik hücrelerde meydana gelen bir mutasyon sadece o hücreyi ve etrafını tesirler. Germ sınırı hücresi olarak isimlendirilen yumurta ve spermde yaşanan mutasyonlar ise haliyle kalıtsal olarak jenerasyondan nesile aktarılacak değişimlere neden olur. Yani bir mutasyonun kalıtsal olup olmadığı, onun hangi hücreleri etkilediğiyle ilgili bir durumdur. 

Aslında hepimiz mutasyon geçiriyoruz:

Tabii hepimizin mutasyon geçiriyor olması demek, iki haftaya hepimizin kanatları çıkacağı manasına gelmiyor. Tarif sırasında da anlattığımız üzere viral bir enfeksiyon bile aslında DNA hücrelerimizde mutasyona neden olabiliyor. Fakat hücrelerimiz, yaşanan bu değişimi kısa bir mühlet içinde onardığı için ve aslında bu değişim sırf bölgesel bir alanda gerçekleştiği için hiçbirimiz mutant olmuyoruz.

Aslında mutasyonun ne olduğunu aynaya bakınca bile anlarız. Anne ve babanızla çok misal genoma sahip olmanıza karşın birebir görünmüyorsunuz değil mi? Çünkü mutasyon geçirdiniz. Bu mutasyon sırasında size yeni bir göz rengi, saç rengi, burun yapısı ve gibisi sayısız özellik eklendi. Bu açıdan baktığımız vakit hepimiz mutant sayılırız.

Genetik çeşitliliğin anahtarı mutasyonun elinde:

Genetik çeşitlilik dediğimiz vakit aklınıza yalnızca saç rengi, göz rengi üzere dışarıdan görünen kolay özellikler gelmesin. Genetik çeşitlilik tıpkı vakitte DNA proteinlerinin yapısını da belirler. Yaşanan mutasyon sonucu ortaya çıkan yeni varyasyonlar, kişinin hastalıklara karşı olan durumunu da belirler. Olağan bu her vakit düzgün değil zira kimi mutasyonlar, bir hastalığa karşı olan riski de arttırabilir.

İki tane kolay örnekle açıklayalım. Mesela memelilerin sahip olduğu sayısız koku reseptörünü taşıyan DNA proteinlerinizden biri mutasyona uğrayıp yok olduysa bu durumun farkında bile olmayabilirsiniz. Örneğin bebekler, laktozu parçalayacak enzimi üreten bir DNA proteinine sahiptir. Bu protein dört yaşında devre dışı kalır ve laktoz hassaslığı başlar. Lakin birtakım insanlarda bu protein etkin kalmaya devam eder ve böylelikle laktoz bir sorun olmaz. 

İyi lakin ne oluyor da mutasyona uğruyoruz? İşte mutasyona neden olan faktörlerden kimileri:

• Radyasyon
• Morötesi ışınlar
• Beta ışını
• Gama ışını
• X ışını
• Radyoaktif maddeler
• Formaldehit
• Nitrik asit
• Bazı ilaçlar
• pH değişimi
• Isı değişimi
• Virüsler
• Hücre bölünmesi sırasında yaşanan farklılıklar

Mutasyona neden olduğu bilinen en yaygın çevresel faktörler bu formda. Elbette bir de kalıtsal faktör var lakin onun germ çizgisi değişiklikleriyle geçtiğini söylemiştik. Listeye baktığımızda göze çarpan faktörlerin kimilerinin günlük hayatta kolay kolay karşılaşamayacağımız durumlar olduğunu görüyoruz. Zaten bunların mutasyona neden olması için de bir kez maruz kalmamız her vakit kâfi değildir. Yani evet, biraz karışık bir bahis.

Mutasyon tesirlerini bu kadar kolay görmüyor olmamızın nedeni, DNA tamir sistemidir:

Sanmayın ki DNA hücrelerinde bir değişim oluyor ve onlar da oturup izliyor. Tersine, DNA yapımızda bir de tamir sistemi vardır. Söz konusu değişim başladığı anda DNA nükleotitleri bu değişimi düzeltmeye başlıyorlar. Bu tamirat sisteminin birinci maksadı hücreyi onarmaktır, baktılar onarılmıyor o hücre yok edilir. Süreçte yaşanan rastgele bir sorun, hücrenin kanserli hale gelmesine neden olabilir. 

İlginç lakin DNA tamirat sistemimizi güçlendirmek için bizim de yapabileceğimiz şeyler var. Örneğin güneş kremi kullanırsanız ultraviyole ışınların deri hücrelerinizde yaratacağı mutasyonu engelleyebilirsiniz. Böylelikle deri hücrelerinizde fazla güneşte kalma kaynaklı ileride oluşabilecek cilt kanseri riskini azaltırsınız. 

Farklı cinsteki mutasyon örnekleri ile her yerde karşılaşmak mümkün:

Nokta mutasyon ismi verilen bir mutasyon çeşidi, sırf bir DNA bazında değişiklik yapar. Bunu, bir cümledeki tek bir harf değişimi olarak tanımlayabiliriz. Bazda yaşanan bir mutasyon onun üreteceği proteinin mutant olmasına, tıpkı kalmasına ya da hiç üretilmemesine neden olabilir. Birçok vakit zararsız olsa da bazen genetik bir bozukluğa ya da kansere neden olabilir.

Kromozomal mutasyon ismi verilen bir mutasyon tipi ise DNA’nın bir modülü olan kromozomların sayısı üzerinde gerçekleşen bir değişikliktir. Bunun en net örneğini down sendromunda görürüz. Down sendromu, kromozomal mutasyon nedeniyle ortaya çıkar. Bu durumda bireyde fazla kromozom bulunur ve bu da kimi sıhhat sıkıntılarının yanı sıra fizikî değişimlere neden olur.

Kalıtsal mutasyon ise üstte da anlattığımız üzere yumurta ve sperm hücrelerinde meydana gelen mutasyondur ve nesilden nesile aktarılır. Albinoluk, altı parmaklılık, hemofili, orak hücre anemisi, farklı kanser tipleri üzere jenerasyondan nesile aktarılan durumlar, kalıtsal mutasyonun bir sonucudur. 

Tüm canlılarda meydana gelen doğal bir durum olan mutasyon nedir, kalıtsal mıdır, neden olur gibi merak edilen soruları yanıtladık. Elbette mutasyon içine daldığınız vakit kaybolacağınız kadar derin bir mevzu fakat biz bu yazımızda sadece mutasyonu birinci sefer duyanlar için genel bir bilgilendirme yapmayı hedefledik.