Günümüzde Uzun Süreli İlişki Kurmanın Neden Zor Olduğunu Açıklayan Psikolojik Kavram: Bolluk Paradoksu

İster bir kot pantolon satın alıyor ister sevgili adayları ortasından seçim yapıyor olun; birtakım kararlarınız, karşı karşıya kaldığınız seçenek fazlalığı nedeniyle giderek daha karmaşık hale geliyor. Bu karmaşıklığın nedenini ve beraberinde getirdiği sıkıntıları Bolluk Paradoksu kavramı açıklıyor.

Bolluk Paradoksu’na nazaran; çok sayıda seçenek, insanların nitekim seçtiği şeyin cazipliğini azaltır. Zira seçilmeyen alternatiflerin cazipliğini düşünmek, seçilen şeyden duyulan keyfi azaltır. Bir eser almak için bir internet sitesine girdiğinizde binlerce seçenekle karşılaşırsınız. Pek çok filtreleme yapsanız dahi kalan seçenek sayısı hâlâ çok fazladır. Eserleri incelerken dakikaların nasıl geçtiğini anlamazsınız bile. Uzun bir uğraşın akabinde harika kıyafeti bulduğunuzu ve çabucak satın aldığınızı varsayalım. Tam da istediğiniz üzeredir ve size çok yakışacaktır, sizden memnunu yoktur artık.

Fakat o da ne! Bir mühlet sonra, satın aldığınız kıyafetten çok daha uygunu karşınıza çıkar. İşte bu andan sonra, aldığınız o kıyafetin verdiği tatminlik hissi süratle düşmeye başlar. Zira çok daha güzeli varken ona kalmışsınızdır. Bu durum çağdaş dünyada neredeyse her mevzuda sık sık yaşanıyor. Kıyafet, yemek, sinema, aktiflik, seyahat, münasebet ve dahası… Her mevzuda o kadar çok seçenek oluştu ki hangi birini seçeceğinize karar vermek hiç kolay değil. İşte bu da çeşitli problemleri beraberinde getiriyor.

İlişkiler üzerinden mevzuyu örneklendirip ayrıntılandıralım. Ulaşabileceğiniz insan sayısı internetle birlikte inanılmaz bir artış gösterdiği için yakın etrafınızdaki beşerlerle sınırlanmak zorunda kalmıyorsunuz artık.

Başta kulağa beğenilen gelen bir durum olsa da, aslında seçeneklerinizin bu kadar çok artması kimi olumsuz durumları beraberinde getiriyor. Artık herkesin onlarca flörtü var, yazışırken yakınlık hissettiğiniz kişinin aslında diğerleriyle da mesajlaşıyor olabileceği ihtimali artık şaşırtmıyor.

Bir de flört uygulaması kullanıyorsanız günde 50 şahısla bile eşleşmeniz mümkün. Bu kadar ağır bir kalabalığın ortasından biriyle konuşmaya başladığınızda sohbet yeterli bile gitse sonra diğeriyle eşleşiyorsunuz ve onun daha ilgi alımlı olduğunu görüyorsunuz. “Aa, bu daha yeterliymiş ya! Buna odaklanayım.” diyorsunuz ister istemez.

Sohbet esnasında ufak bir ayrıntıya takıldığınızda alttan alma gereksinimi bile hissetmiyorsunuz ve çabucak alternatiflere bakıyorsunuz. Bu yüzden de sebepsiz sandığınız engellemelere, ortadan kaybolup yazmamalara, geç karşılık vermelere, görüldü atmalara çok sık maruz kalıyorsunuz. Doğal bütün bunlar size yapıldığı üzere siz de diğerlerine birebirini yapıyorsunuz. Hatta alakası olanların, evlilerin artık daha fazla aldatmasının nedeni de bu durumla ilgili.

Peki bütün bunların gerisinde yatan neden ne? Bu durumu King Yasası ve Bolluk Paradoksu’yla açıklamak gerekiyor. İktisattan girip psikolojiden çıkarak bu durumun bilimsel nedeninden bahsedelim:

İngiliz düşünür Gregory King’in 18. yüzyılın sonlarına hakikat ortaya sürdüğü King Yasası, birinci olarak ziraî eserler üzerinden örneklendirilmişti. Gregory King, buğday arzındaki %10’luk bir artışın, fiyatlarda %50 düşmeye, arzdaki bir %10’luk azalmanın ise buğday fiyatını %10 oranında yükselttiğini gözlemlemiş ve ziraî malların arzındaki azalmanın, üreticinin toplam gelirini artırdığını, buna karşılık arzdaki bir artışın, fiyatları düşürerek üreticinin gelirini de azalttığını görmüştür. 

Piyasadaki patatesler çoksa ve bunlara ulaşmanız çok kolaysa fiyatı da ucuzluyor haliyle. Evvelce mahallenizdeki, sınıfınızdaki birine aşık olmak çok kolaydı. Zira gördüğünüz en kıymetli patatesti. Günümüzde ise “Meğer ne çok güzel patates varmış” demeye başladınız lakin yeterli patateslerin çok olmaları düzgün patateslerin pahasını düşürdü ve kolay vazgeçilebilir olmalarına neden oldu. Arz-talep sıkıntısı yani.

Yaptığı müşahedelerle üretim ölçüsündeki artışlar ile fiyat azalışları ortasındaki ilgiyi belirlemeye çalışan Gregory King, bu bakımdan ekonometrinin birinci öncülerinden biri olarak kabul edilir.

Barry Schwartz, ekonometrideki King Maddesi’nden yola çıkarak satın alım süreci ile tüketici davranışlarını incelemiş ve bolluğun aslında King Maddesi’nde olduğu üzere olumlu bir durum olmadığını araştırmalar ile desteklemiştir.

Barry Schwartz, 2004 yılında yayımlanan “Bolluk Paradoksu(The Paradox of Choise)” isimli kitabında, seçenek bolluğunun karar verme davranışınızı etkilediğini ve seçim yapsanız bile gereğince tatmin olamadığınızı öne sürüyor.

Bu araştırma hakkında Schwartz şu yorumu yapıyor: Karar vermek için harcanan uğraş, çok sayıda seçenek sunulan tüketicilerin cüretini kırabilir. Bu yüzden tüketiciler karar vermeme eğiliminde olabilirler. Satın alsalar bile, karar vermenin gerektirdiği gayret, sonuçtan duyulan keyfi azaltır. Çok sayıda seçenek, insanların nitekim seçtiği şeyin cazipliğini azaltır, zira seçilmeyen alternatiflerin cazipliğini düşünmek, seçilen şeyden duyulan keyfi azaltır.

Bolluk Paradoksu ve tüketici davranışları alanında önde gelen araştırmacılardan Sheena Iyengar da “Seçme Sanatı” isimli kitabında birçok araştırma ve uygulama ile bolluğun paradoks oluşturduğunu ortaya koymaktadır.

Sheena Iyengar, en ünlü araştırmalarından birinde 348 çeşit reçeli olan bir mağazayı seçiyor. Müşterilerin tadım yapması için mağazanın girişine küçük bir stant kuruyor ve buraya önce 6, sonra 24 farklı reçel koyuyor.

İki şeyi gözlemliyor: Birincisi, hangi durumda beşerler daha çok durup reçel tadıyor? 24 farklı reçel varken gelen insanların yaklaşık yüzde 60’ı standın önünde durup reçelleri inceliyor. 6 farklı reçel varken ise gelenlerin yaklaşık yüzde 40’ı standın önünde durup reçelleri inceliyor.

Burada çeşit bolluğu %20 oranında daha fazla beşere erişim manasına geliyor. Lakin satın alım davranışına gelindiğinde ise 24 farklı reçel varken duranlardan yalnızca %3’ü reçel satın alıyor. 6 farklı reçel varken duranlardan %30’u bir kavanoz reçel alıyor. Kabaca 24 değil 6 farklı reçel insanlara sunulduğunda 6 kat daha fazla sayıda insan reçel satın alıyor.

Bu araştırmada görüldüğü üzere seçeneklerin artması satışları artırmıyor, aksine azaltıyor. Yeniden münasebetlerden gidersek durum şöyle özetlenebilir: Aslında pek çok reçelin tadına bakıyorsunuz lakin asla doya doya hoş bir reçel yiyemiyorsunuz. İşte günümüz ilgileri tam da bu türlü bir hal almış durumda.

Ne kadar fazla seçeneğiniz varsa beklentileriniz de o kadar artıyor ve çok fazla “keşke” üretme potansiyeliniz oluşuyor.

Üretilen her “keşke”, doğal olarak tercih ettiğiniz seçeneğe karşı daha fazla pişmanlık ve gittikçe azalan tatmin duygusuna neden oluyor. Rahatlayıp başarmış olmanın memnunluğunu yaşayamadan sırada oluşabilecek fırsat için uyanık olma zorunluluğunun gerilimi altında kalıyorsunuz.

Hepiniz bu hisleri hissediyorsunuz. Büyük çoğunluğunuz hayatlarınızın ayrıntıları konusunda daha fazla denetim sahibi olmak istiyor fakat tekrar büyük bir çoğunluğunuz tatminsizliklerden ötürü hayatlarını kolaylaştırmaya çalışıyor. İşte “modern paradoksunuz” bu biçimde oluşuyor.

Seçeneklerin dünyasında seçenek bolluğu “mükemmeli arayanları” ortaya çıkarıyor.

En iyiyi arayanlar için her bir seçim, alternatifleri ortasında en yeterlisi olmak zorundadır. Alternatifleri ortasında en iyiyi bulmak içinse tüm seçenekleri pahalandırmak, tahminen de sıralamak gerekir. “En iyi” konut, “yeterince iyi” bir meskenden daha uygundur. “En iyi” iş, “yeterince iyi” bir işten daha uygundur. “En iyi” sevgili, “yeterince iyi” bir sevgiliden daha güzeldir. Ve günümüz dünyasında daha uygun mesken, daha âlâ iş ve daha güzel sevgili her vakit vardır.

Yapılması gereken seçimler arttıkça daha da gerginleşirsiniz; tam olarak neyin kıymetli olduğuna odaklanamadan bir öteki mevzuya geçmeniz gerekir. Bu da iradenizin zayıflamasına yol açar. Bir hususta karar kıldıktan sonra, aklınıza gelen birinci soru ise “Doğru olanı mı seçtim? Sanki başkasını seçsem daha mı güzel mi olurdu?” olur.

Seçenekleri makul bir sayı ile sınırlandırmanız, kıymetli seçeneklere odaklanıp başkalarını görmezden gelme disiplinini edinmeniz gerekiyor. Aksi takdirde; seçeneklerin, sizi sonsuz bir korkuya ve pişmanlığa sürükleme potansiyeli yüksektir. Harikası arama amacı, tatminsizliğin kaynağını oluşturabilir; bu da mutsuzluğu beraberinde getirir.