İnsanların Hiçbir Şeye Değer Vermediği, Hatta Yok Etme Eğilimi Gösterdiği Felsefe: Nihilizm Nedir, Neyi Savunur?

Hiççilik olarak da bilinen nihilizm, insanların hiçbir şeye bedel vermediği ve hatta bu nedenle yok etme eğilimi gösterdiği bir felsefi görüştür. Nietzsche ile birlikte anılıyor olsa da aslında Rus entelektüelleri ortasından çıkan nihilizm nedir gelin yakından bakalım ve neyi savunur, temsilcileri kimlerdir tüm ayrıntılarıyla görelim.

Kabul edelim hepimiz vakit zaman her şeyin ne kadar bedelsiz ve anlamsız olduğunu düşünüyoruz. Lakin bu fikir birden fazla vakit makus bir olay sonrası ya da depresyonda olduğumuz sırada ortaya çıkıyor. Nihilizm ise bu kanıyı felsefi bir görüş olarak ele alıyor. Nihilizmde bireyler temel olarak her şeyin pahasını reddetme ve hatta kimi radikaller bunları yok etme eğilimi gösterirler. 

Nihilizm denilince eminiz pek çok kişinin aklına birinci olarak Friedrich Nietzsche gelecektir zira kendisi, yapıtlarında sık sık nihilist temalar kullanmıştır. Fakat Nietzsche tam olarak bir nihilist değildi, hatta bu fikirlerin dünyanın sonunu getireceğini düşünüyordu. En sıkı nihilistler ise Rus entelektüellerdi. En uygunu gelin nihilizm nedir yakından bakalım ve hakkında merak edilen değişik ayrıntıları görelim.

Temel bir tarif yaparak başlayalım; Nihilizm nedir?

Türkçede hiççilik ve yokçuluk olarak da isimlendirilen nihilizm, Latince hiç manasına gelen nihil sözcüğünden türetilerek isimlendirilmiş bir felsefi görüştür. Farklı alt niyetleri olsa da genel olarak nihilizm bilinen tüm kıymetlerin aslında temelsiz olduğunu, hiçbir şeyin bilinemeyeceğini ve aktararılmayacağını savunur. 

Nasıl yani, tam olarak nihilizm ne demek?

Nihilistler genel olarak karamsar insanlardır. Hiçbir şeye paha vermez ve hiçbir şeye inanmazlar. Hatta kimilerinde bu kıymetsiz olarak gördükleri şeyleri yok etme eğilimi olur. Tanrının varlığı başta olmak üzere aile, sevgi, sadakat, memnunluk, özgür irade, bilginin varlığı üzere ideolojide bedelli olarak kabul edilen her şey aslında nihilizm tarafından reddedilir. 

Peki nihilizm nasıl ortaya çıktı?

• Ivan Turgenev

Nihilizm sözü aslında uzun yıllardır yok etmek manasında kullanılıyordu lakin onu bugün bildiğimiz manaya yakın olarak, radikal bir idealizm olarak kullanan birinci kişi 18. yüzyılda yaşamış Alman filozof Friedrich Heinrich Jacobi olmuştur. Nihilizmin tam manasını veren kişi ise Rus müellif Ivan Turgenev olmuştur. Babalar ve Oğullar isimli romanındaki Bazarov karakterinin kaba bilimci hali, nihilizmi halk ortasında tanınan hale getirmiştir. 

Daha sonra Rusya’da Bolşevik Devrimi’nin önünü açacak olan ahlaki yaklaşım da nihilizm olmuştur. Anarşizmin kurucusu olarak kabul kabul edilen Mikhael Bakunin, kaleme aldığı yazılarda var olan bedellerin reddedilerek yok edilmesinden bahsetmiştir. 1870’li yılların sonunda Rusya’da anarşist ya da komünist pek çok kümenin nihilizm temelli bir ahlak anlayışında birleştikleri biliniyor. 

Tabii nihilizmin en derinine inmek istersek Antik Yunan’a gitmeli ve şüpheciliğin babası Demosthenes ile karşılaşmalıyız. Milattan evvel 371 – 322 yılları ortasında yaşamış olan Demosthenes, kuşkucu bir filozof olarak bilinse de aslında bugünden bakınca epistemolojik nihilizmin temellerini atmıştır. 

Nihilizmin bildiğimiz manada bir felsefi fikir olarak işleyen kişi ise Alman filozof Max Stirner olmuştur. Stirner ferdî özgürlüğe ulaşmak için devletin yıkılması ve soyut kavramların reddedilmesi gerektiğini savunur. Daha da ileri giden Stirner, varoluşun bile herkesin herkese karşı savaşı olduğunu söyler. Natürel bunlar radikal anarşist fikirlerdir. 

Nietzsche’nin nihilizme bakışı ise biraz farklıdır:

• Friedrich Nietzsche

Elbette nihilizm denilince akla gelen en kıymetli isimlerden bir tanesi de Alman filozof Friedrich Nietzsche olacaktır. Nietzsche aslında dünyada rastgele bir sistem olmadığını, bu sistemi bizim yarattığımızı söyler. Tüm bedellerin temelsiz olduğunu söyleyerek her gerçek nihilistin bilinen tüm kıymetleri radikal biçimde reddetmesi gerektiğini savunur. 

Daha da ileri giden Nietzsche, nihilizmin tarihteki en büyük yıkıcı gücü oluşturacağını söyler. Zira batı gelenekçileri tarafından insanlara dayatılan tüm bedel ve inanç sistemleri reddedilerek yıkıldığı vakit karşımıza tarihin en büyük krizlerinden bir tanesi çıkacaktır. Ona nazaran böylesi bir yıkım ile birlikte gerçeklik artık gizlenmeden ortaya dökülecektir. 

Nietzsche’nin bu niyeti sonraki yıllarda pek çok filozof ve sanatçı tarafından incelendi. Alman filozof Oswald Spengler, yıkılmış kültürler üzerinde yaptığı bir incelemede gerçekten de evvel kıymetlerin ve inançların yok olduğunu keşfetti. Bedellerini ve inançlarını kaybetmiş bir kültür sahiden de yıkılmaya mahkumdu, yani Nietzsche haklıydı. 

Alman bir teolog olan Helmut Thielicke ise nihilizme nazaran hiçliğin karar sürdüğü bir dünyanın anlamsız olacağını söyledi. Daha da ileri giden Thielicke, bu tıp bir anlamsızlığın Nazilerin yaptığı cinsten canavarlıkların önünü açacağını da söylemiştir. Yani nihilizm ile birlikte gerçekleşecek ihtilal, her vakit çiçekli böcekli bir ihtilal olmayabilir. 

20. yüzyıldaki nihilizm daha kişisel problemlere odaklandı:

• Jean-Paul Sartre

20. yüzyılın savaşlarla dolu dünyasındaki pek çok şey üzere ideoloji de beşere odaklı hale geldi ve ortaya varoluşçu nihilizm çıktı. Alan Pratt isimli bir müellif, 1994 yılında kaleme aldığı yapıtında aslında varoluşçu nihilizmin batı entelektüel geleneğinin ayrılmaz bir kesimi olduğunu söyler. Pratt, Empedokles’un şu cümlesinin üzerinde fazlaca durmuştur; “Ölümlülerin ömrü neredeyse hayat dışı olacak kadar anlamsızdır.”

Bu cümle pek çok bireye Hegesias’ın acılar zevklerden daha çok olduğu için intihar edelim düşüncesini tehlikesi bir biçimde hatırlatır. Yani aslında varoluşçu nihilizm 20. yüzyılda ortaya çıkmış bir kavram değildir. William Shakespeare’ın Macbeth oyununda bile bu çeşit yaklaşımlardan sık sık bahsedildiği görülür. 

Sartre ve Camus işleri düzgünce karıştırıyorlar:

• Albert Camus 

Varoluşçu nihilizm Fransa’da ateizm ile birleşerek çok daha güçlü bir hale geldi. Devrin en tanınan isimlerinden Jean-Paul Sartre, varoluşun özden geldiğini söyleyerek insanın öz benliği dışındaki tüm pahaları reddeder. Etrafımızdaki her şeyin bir illüzyon olduğu ve bunları reddettiğimiz vakit karşımıza koca bir hiç çıkacağı da bu periyot savunulan bir görüştür.

Yine bu devirde Albert Camus tarafından Sisifos Efsanesi yazılır. Onun sonsuza kadar süren ve hiçbir işe yaramayan uğraşı aslında günümüz insanını anlatan şahane bir metafordur. Yani insan da doğduğu günden ölene kadar anlamsız bir çaba içindedir ve elde ettiği tek şey hiçtir. Demek ki varoluş bir hiçtir. 

Var olan tüm bedelleri reddeden felsefi görüş nihilizm nedir, neyi savunur gibi merak edilen soruları yanıtlayarak bilmeniz gereken değerli ayrıntılardan bahsettik. Elbette nihilizm içine daldığınızda kaybolacağınız derin bir okyanus üzere lakin bu yazımızda bu felsefi görüş ile birinci kere tanışanlara temel bir bilgi vermeyi hedefledik.