Demokrasinin mi Yoksa İşgalin mi İlk Adımı? Osmanlı İmparatorluğu’nun Çöküş Döneminde İlan Edilen Islahat Fermanı’nın Hikayesi

Osmanlı Devleti’nin son devrinde yayımlanmış en değerli fermanlardan bir tanesi olan Islahat Fermanı, tıpkı Tanzimat Fermanı üzere batılı devletlerle ortayı güzel tutmak hedefiyle oluşturulmuştur. Gelin Islahat Fermanı nedir, hangi padişah periyodunda, niye ilan edildi tüm ayrıntılarıyla görelim.

Yüzlerce yıl boyunca dünyanın büyük bir kısmına hükmetmiş olan Osmanlı İmparatorluğu için maalesef işler 19. yüzyılda uygundan güzele bozulmaya başladı. Arka arda yaşanan savaşlar, isyanlar ve toprak kayıpları nedeniyle koca imparatorluk, daha evvel önünde diz çöken batıdan yardım istemek zorunda kaldı. İşte bu maksatla ilan edilen fermanlardan bir tanesi de tarihe Islahat Fermanı olarak geçmiştir.

Osmanlı’nın son devrinde yayımlanan en değerli fermanlardan biri olarak kabul edilen Islahat Fermanı da tıpkı Tanzimat üzere batılı devletlerle ortayı uygun tutmak maksadıyla ilan edilmiştir. Ferman ile birlikte gayrimüslimlere pek çok hak tanınmış ve genel vatandaşlık kavramı üzere yeni türel durumlar oluşmuştur. Gelin Islahat Fermanı nedir biraz daha yakından bakalım ve tarihteki ehemmiyetini görelim.

Önce kısaca bir tarif yapalım; Islahat Fermanı nedir?

Eski Türkçe ismiyle Islâhat Hatt-ı Hümâyûnu yani Islahat Fermanı, Osmanlı İmparatorluğu’nun çöküş periyodunda ilan edilen Tanzimat’tan sonraki en kıymetli fermanlardan bir adedidir. Tanzimat ile verilen hakları biraz daha genişlettiği için kimi tarihçiler açısından Tanzimat Fermanı’nın devamı niteliğinde kabul edilir. 

Islahat Fermanı ne vakit, hangi padişah devrinde ilan edildi?

Tanzimat periyodunun en değerli devlet adamlarından biri olan Sadrazam Mehmed Emin Ali Paşa tarafından hazırlanan Islahat Fermanı, Sultan Abdülmecid’in onayı ile 18 Şubat 1856 tarihinde ilan edilmiştir. 3 Kasım 1839 Tanzimat Fermanı ve 1860 Sultan Abdülaziz Fermanı ile bu devrin en değerli fermanlarından bir adedidir. 

Islahat Fermanı niye ilan edildi anlamak için periyodun koşullarına bakmamız gerekiyor:

Osmanlı İmparatorluğu’nun yüzlerce yıllık tarihi boyunca batılı kanılara sahip pek çok padişah gelmiş ve sayısız ıslahat yapmıştır. Tarihi ayrıntılara pek hakim olmayan birisi Tanzimat ve Islahat üzere fermanların da bu nedenle ilan edildiğini düşünebilir lakin maalesef gerçekler hiç de o denli değil.

Azınlıklar isyan çıkarıyor, batı dikleniyor, doğu hırlıyor, Arap kızı camdan bakıyordu; yani Osmanlı’da işler hayli karışıktı. 4 Ekim 1853 tarihinde başlayan Kırım Savaşı’nda Ruslar ile karşı karşıya gelmemiz ise işleri uygunca karıştırdı. Elbette canımız ciğerimiz Avrupa çabucak bize takviye oldu ve Rusya karşısında yanımızda yer aldı. 

Tabii Avrupalılar bu yardımı bizi sevdikleri için yapmadılar. Talih bu ya, Kırım Savaşı’nda ateşkes ilan edildikten tam 18 gün sonra Islahat Fermanı ilan edildi. Yani Avrupalılar göz nazaran göre bizi Tanzimat Fermanı’nda gayrimüslimlere verilen hakları genişletmeye zorlamıştı. Dediğimiz üzere ortalık karışık olduğu için de sultanın buna karşı koyacak gücü yoktu. 

İyi de Islahat Fermanı ile ne oldu?

Islahat Fermanı’nın en dikkat çeken özelliklerinden bir tanesi, Osmanlı topraklarındaki Müslüman ve gayrimüslim kavramını ortadan kaldırmasıdır. Yani bir nevi Osmanlı vatandaşlığı kavramı ortaya çıkmış oldu. Ortodokslar dışında Osmanlı topraklarında yaşayan her dinden insanın memur olmasına da müsaade verilmiştir.

Din değiştirme hakkının verilmesi ile birlikte İslam’dan çıkanlara verilen mevt cezası kaldırıldı. Gayrimüslimlerin askeri okula gitmesine müsaade verildi ve vergi eşitliği sağlandı. Gayrimüslimlere de mecburî askerlik getirilince bir düzenleme ile Müslümanların da kullanabileceği bir cins bedelli askerlik sistemi oluştu. Gayrimüslimlerin kendi meclislerini kurarak iç sıkıntılarını konuşmalarına müsaade verildi. 

Özetlemek gerekirse aslında Islahat Fermanı ile birlikte Osmanlı Devleti’ndeki Müslüman – gayrimüslim ayrımı neredeyse büsbütün ortadan kaldırılmış oldu. Bir İslam devletinde Müslümanların sahip olması gereken özel haklar kaldırılarak her dinden insanın birebir haklara ve ödevlere sahip olması sağlandı.

Islahat Fermanı unsurlarının özelliklerine bakalım: 

• Herkes devlet memuru ve asker olabilecek.
• Dayak ve azap üzere makûs muamele son bulacak.
• Farklı din ve mezhepler eğitim verebilecek.
• Rüşvet büyük hata sayılacak.
• Hapishane sistemi düzenlenecek.
• Kanun önünde herkes eşit olacak.
• Ceza kanunları ve mahkeme sistemi düzenlenecek.
• Vergiler herkes için eşit olacak.
• Patrikhaneler üzere gayrimüslim meclisleri türel hakka sahip olacak.
• Mahkeme şahitlikleri konusunda herkes eşit olacak. 
• Karma durumlar için karma mahkemeler kurulacak.
• Suçluların mallarına devlet el koymayacak. 
• Mahkemeler açık olacak ve tarihleri ilan edilecek. 

Eski lisanı biraz sadeleştirip günümüz Türkçesi ile yazınca ne kadar da Avrupa Birliği kurallarına benziyor değil mi? Tek tek unsurlara bakacak olursak daha pek çok farklı ayrıntı bulabiliriz ancak Islahat Fermanı hususları ile genel olarak yapılan düzenlemeler bu haldeydi. 

Farklı alanlar ve hususlar için ek hususlarla düzenlemeler genişletilmiş olsa da aslında hem Tanzimat Fermanı hem de Islahat Fermanı temel olarak Osmanlı İmparatorluğu hudutları içerisinde yaşayan gayrimüslimlere Müslümanlarla eşit haklar verilmesi için ilan edilmiştir. Tabi hukuk, demokratikleşme falan diyebiliriz fakat tekrar de zorla ilan edildiğini düşününce insan düşünmeden edemiyor. 

Islahat Fermanı sonuçları nelerdir?

Aslında her şey 3 Kasım 1839 tarihli Tanzimat Fermanı ile başladı. Sonrasında Islahat Fermanı ile uygunca harlanan ateş önce I. Meşrutiyet, daha sonra ise II. Meşrutiyet ile tam manasıyla alev aldı. Yani Islahat Fermanı’nın tek başına sonuçlarından bahsetmek pek mümkün değil ancak bu geniş sürecin bir modülü olduğunu söyleyebiliriz.

Tarihçiler Islahat Fermanı’nın da içinde bulunduğu bu sürece iki farklı açıdan bakıyorlar. İlk bakış açısına nazaran bu süreç aslında Osmanlı İmparatorluğu’nun çağdaş demokratik dünyaya ayak uydurma ve şerri hukuk tertibi yerine batı hukukuna geçme sürecidir. O yüzden de bu süreçte yaşananlar hayli sancılıdır. 

Farklı bir bakış açısına nazaran ise tüm bu süreç büsbütün bir işgal. Çünkü ilan edilen hiçbir ferman aslında Osmanlı idaresi ya da halkı tarafından istenmiyor. Tüm bunlar batılı devletlerin yerli işbirlikçileri ile birlikte Osmanlı’yı yıkmak üzere oluşturduğu baskının sonucu. Yani aslında fiilen olmasa bile Osmanlı birinci sefer Tanzimat ile gerçek manada işgal edildi. Alışılmış bu tartışmalar daha çok su kaldırır. 

Osmanlı topraklarında yaşayan herkese eşit haklar verildiği Islahat Fermanı nedir, hangi padişah devrinde, niye ilan edildi gibi merak edilen soruları yanıtladık. Siz Islahat Fermanı hakkında ne düşünüyorsunuz? Husus hakkındaki fikirlerinizi yorumlarda paylaşabilirsiniz.