“Aptal(cahil) insanlardan, berbat insanlardan korktuğumuzdan daha fazla korkmalıyız.” der, Dietrich Bonhoeffer. 1933’te Nazilerin iktidara geldiği birinci günlerden beri ebediyen Nazi tersi olan Alman Lüteryan teolog, toplumdaki aptallığın kötülüğünü şahsen deneyimleyen bir aydındı.
Hitler vaktinde, kışkırtılmış yandaşların muhalif insanlara taş attıkları, bayanların herkesin içinde canice aşağılandığı bir vakitte genç bir papaz olan Dietrich Bonhoeffer, rejimin ürettiği kutuplaştırmaya karşı halkın içinde konuşmalar yapmaya başladı. Bu kutuplaştırmaya biraz olsun dur demek istiyordu.
Yıllarca bunun için uğraştıktan sonra Bonhoeffer bir akşam meskenine geldi ve babası ona odasında iki polisin onu götürmek için beklediğini söyledi. Bonhoeffer, hapse atıldı. Burada geçirdiği müddette, ülkesindeki insanların nasıl bu hale dönüştüğünü sorguladı. Vardığı sonuç şu oldu, sorunun kökeninde kötülük değil “aptallık” vardı.
Bonhoeffer, hapisteyken yazdığı mektupta, berbatlığa karşı ayaklanmanın mümkün olduğunu lakin aptallığa karşı yapacak pek bir şeyin olmadığına dikkat çekti.
Mektubunda bahse şu cümlelerle değindi:
Aptal bir insanın ön yargılarıyla çelişen her türlü gerçeklik, basitçe reddedilir ve şayet o gerçekler çürütülemezse bir kenara itilir. Değersiz yahut rastlantısal olarak kabul edilir. Tüm bu durumlarda halinden mutlu olan ve kolaylıkla sonlanabilen aptal kişi, akına geçme konusunda ise fazlasıyla tehlike arz eder.
İşte tam bu sebepten aptal bir beşerle tartışmak, makus bir beşerle tartışmaktan daha yorucudur. Şayet aptallığa karşı galip gelmek istiyorsak birinci evvel aptallığın tabiatını anlamalıyız.
Şurası nihaidir ki aptallık zihinsel bir eksiklik değil, başlı başına bir niteliktir, manevi bir şeydir. O denli beşerler vardır ki uyanıktır ama aptaldır. Kimileri vardır ki zihinsel istikametten biraz kalın başlıdır lakin hiç de aptal sayılmazlar.
Edindiğimiz izlenim, aptallığın doğuştan gelen bir eksiklik olmadığıdır. Bilakis kimi durumlarda beşerler kasıtlı olarak aptallaştırılır. Hatta beşerler aptallaştırılmalarına müsaade verirler.
Bir kümeye dahil olmayan beşerler, bu noksanlığı, küme içinde yaşayan insanlardan çok daha az sergilemektedir. Bu da göstermektedir ki aptallık ruhsal değil sosyolojik bir sorundur.
Bu sebeptendir ki gerek politik gerek dini görüşler aptallar arasında virüs üzere basitçe yayılabilir. Neredeyse güya sosyolojik, ruhsal bir yasa varmış üzere baştakinin gücü oburlarının aptallığına gereksinim duyar.
Burada bahsedilen süreç, zeka üzere aşikâr başlı insan kapasitelerinin başarısız olması değil; tersine, yükselen bir gücün baş döndüren tesiri altında insanların içsel bağımsızlıklarından mahrum kalmasıdır.
Aptallar ve diktatörler ortasında muazzam bir korelasyon vardır, ikisi de birbirine gereksinim duyar. Diktatör, gücünü artırdıkça aptallar o gücün büyüsüne kapılır ve bağımsız düşünme yetilerini ele geçirir. Otonom biçimde hareket ederler. Gözüne sokulan gerçekleri inatla reddederler.
Onlarla konuşurken insan güya bir şahısla konuşuyormuş üzere değil de daha çok onu denetim altına almış sloganlarla konuşuyormuş üzere hisseder. Büyülenmiş, kör olmuş,kötüye kullanılmış ve hatta suistimal edilmiştir. Böylece düşünemeyen bir alete dönüşen aptal beşerler, berbat olduğunu göremeyecek halde her türlü makus kullanıma açık hale gelirler.
Tavsiyeler değil, yalnızca ve yalnızca özgürleşme, aptallığı yenebilir. Burada şu gerçekle yüzleşmemiz gerekir; gerçek bir içsel kurtuluş, sırf ondan evvel gelen dışsal bir kurtuluş olduğunda mümkündür. O vakte kadar aptal bir insanı ikna etmeyi denemekten vazgeçmeliyiz.
Bonhoeffer, Adolf Hitler’e düzenlenen bir suikasta katıldığı gerekçesiyle 9 Nisan 1945’te idam edildi.
Toplama kampında, Amerikan askerlerinin kampı özgürleştirmesinden yalnızca iki hafta önce idam edildi.
Bonhoeffer şöyle der: Hareket; bir kanıdan değil, sorumluluk alma durumundan ortaya çıkar. Ahlaki bir toplumun en büyük imtihanı, çocuklarına bırakacakları dünyadır.
Bonhoeffer’in “Aptallık Teorisi”, özetle bize şunu söylüyor: Sinemalardaki üzere makûs karakterlere karşı âlâ beşerler birleşip savaşı kazanabilir lakin aptallık büsbütün farklı bir problemdir. Genel olarak aptallığı berbatlığa kıyasla hafife alıyoruz. Oysa aptallık berbatlar tarafından basitçe yönetilebilir, bu nedenle berbatlıktan çok daha tehlikelidir.
Toplumun aptallığı minimuma indiğinde diktatörlerin heykelleri değil, onların mahpusa attıkları aydınların heykelleri dikilir. Bir gün…
