Yeryüzündeki toprak kesimlerinin dış etkenler nedeniyle hareket etmesi sonucu oluşan erozyon doğal bir olaydır lakin bazen insan tesiriyle oluştuğu vakit sonuçları çok daha berbat olabilir. Erozyon nedir, cinsleri nelerdir, nasıl oluşur ve en değerlisi nasıl önlenir gelin tüm ayrıntılarıyla inceleyelim.
Dünyanın olağan işleyişi sırasında pek çok farklı tabiat olayı yaşanır. Bunlardan kimileri insanları etkilediği için de doğal afet olarak isimlendirilir. Erozyon hem kolay bir tabiat olayı hem de bir doğal afet olarak kıymetlendirilebilir zira aşınan toprağın yer değiştirmesi sonucu oluşan erozyon, zaman vakit bilhassa de insan tesiriyle olduğu vakit makus sonuçlar doğurabilir.
Erozyon, doğal kurallar sonucu resen oluştuğu vakit tabiat çabucak olaya müdahale ediyor ve kaybedilen toprak bir biçimde yerine geliyor. Lakin insan tesiriyle oluşan erozyonda kaybedilen toprağın geri gelmesi çok daha sıkıntı oluyor. Sık sık heyelan ile de karıştırılan erozyon nedir gelin yakından bakalım ve çeşitleri nelerdir, nasıl oluşur, nasıl önlenir üzere merak edilen soruların karşılıklarını görelim.
Doğal bir olay olarak karşımıza çıkan erozyon nedir?
Aşınım olarak da isimlendirilen erozyon, bir toprak modülünün yüzeye yakın kısmının dış etkenler nedeniyle aşınarak taşındığı jeolojik bir süreçtir. Oluşum nedenlerine nazaran farklı çeşitlere ayrılan erozyon, çok sık olmasa da insan tesiriyle de oluşabilen doğal bir olaydır.
Peki erozyon nasıl oluşur?
Erozyonun gerçekleşmesi için pek çok farklı neden vardır. Yağmur ve rüzgar üzere doğal olaylar, erozyon oluşumunun en yaygın nedenleri ortasındadır. Ana kayaya tutunamayan yeryüzündeki toprak modülünün üst yüzeyinde bulunan toprak, dış etkenlerin aşındırmasıyla eğim istikametinde hareket eder.
Her toprak kesiminin üst yüzeyi kolay kolay tutunamayabilir zira iklim kaidelerine nazaran kelam konusu toprak modülü kurak olabilir. Lakin bazen insan eliyle bir toprak kesimi bitkisizleştirilir. İşte bu durum, erozyon riskini arttırır. Zira toprak, tutunacağı bir bitki örtüsü olmayınca dış etkenlerden çok daha kolay etkilenir ve eğim tarafında kayar sarfiyat.
Oluşum nedenlerine nazaran erozyon tipleri:
- Su erozyonu
- Rüzgar erozyonu
- Özel erozyonlar
Su erozyonu:
Su erozyonu, en yaygın görülen erozyon cinslerinden bir adedidir. Adı üzerinde suyun toprağı taşıması nedeniyle oluşur. Suyun taşıma formu bakımından beş temel su erozyonu alt çeşidinden bahsedebiliriz;
- Oluk erozyonu
- Damla erozyonu
- Yarıntı erozyonu
- Yüzey akış erozyonu
- Akarsu yatağı kaynaklı erozyon
Oluk erozyonu:
Yağmur yağışı devam ederken makul noktalarda daha fazla aşınma yaratır ve bu noktalarda oluklar oluşur. Oluşan oluk çok daha güçlü bir aşınım yaratır ve toprak çok daha süratli hareket eder. İşte bu su erozyonu tipi, oluk erozyonu olarak isimlendirilir. Toprak tipine nazaran son derece şiddetli olabilir.
Damla erozyonu:
Damla erozyonu, yağmur yağdığı sırada toprağa düşen yağmur damlalarının gücü ile oluşan su erozyonu tipidir. Yağmur damlaları nedeniyle bazen toprak 1 metreden fazla sıçarayabilir. Yağmurun yağış açısı, sıçrama tarafı, genişliği, yüksekliği üzere özellikleri damla erozyonunun nasıl oluşacağını belirler.
Yarıntı erozyonu:
Oluk erozyonu bir sefer başladıktan sonra doğal olarak ya da insan eliyle durdurulmazsa kelam konusu oluklar büyür ve yarıntı erozyonu oluşur. Oluşan bu yarıntılar U, V ya da basamak halinde olabilir.
Yüzey akış erozyonu:
Yağmur ve gibisi nedenlerle toprak üzerinde biriken suyun, toprak üzerinde bulunan küçük kesimlerle birleşerek eğim tarafında akıntı yarattığı ve toprağın da bu akıntıya kapılarak hareket ettiği su erozyonu çeşidi, yüzey akış erozyonu olarak isimlendirilir. Birçok vakit sinsice meydana gelir, anlaşılması zordur.
Akarsu yatağı kaynaklı erozyon:
Kendi halinde sabit bir süratte akan akarsu yataklarının pek çok farklı nedene bağlı olarak hızlanması, derinleşmesi ya da genişlemesi sonucunda toprağın hareket etmesi durumu akarsu yatağı kaynaklı erozyon olarak isimlendirilir. Pek çok farklı formda karşımıza çıkabilir.
Rüzgar erozyonu:
Adından da anlaşılacağı üzere rüzgar erozyonu, toprak kesimlerinin rüzgar tesiri ile hareket etmesi sonucu oluşan erozyon cinsidir. Büyük toprak modüllerini hareket ettirmez lakin kumu hareketlendirdiği için tarım alanlarını verimsiz hale getirir. Üç temel rüzgar erozyonu aşt tipinden bahsetmek mümkün;
- Sıçrama
- Hava akımı ile uçma
- Yüzeyde sürüklenme
Sıçrama:
0,1 mm ile 0,5 mm ortasındaki toprak modüllerinin rüzgar nedeniyle hareket ettiği rüzgar erozyonu tipi, sıçrama olarak isimlendirilir. Bu olayda hareket eden toprak kesimleri rüzgar nedeniyle biraz yükselir, rüzgar gidince yere düşer. Sonra tekrar rüzgarla ilerler ve tekrar düşerler. Yani sıçraya sıçraya uzaklaşırlar.
Hava akımı ile uçma:
0,1 mm ve daha küçük toprak modüllerinin rüzgar nedeniyle hareket ettiği rüzgar erozyonu tipi, hava akımı ile uçma olarak isimlendirilir. Toprak cinsine ve rüzgar gücüne bağlı olarak bazen bu toprak kesimleri kilometrelerce uzağa taşınabilirler.
Yüzeyde sürüklenme:
0,5 mm ile 1 mm ortasındaki toprak kesimlerinin rüzgar nedeniyle hareket ettiği rüzgar erozyonu tipi, yüzeyde sürüklenme olarak isimlendirilir. Boyutları nedeniyle bu toprak kesimleri uçmak yerine daha çok yüzey üzerinde sürüklenirler. Lakin rüzgar şiddetine nazaran çok uzağa taşınabilirler.
Özel erozyonlar:
- Tünel erozyonu
- Sivri zirve erozyonu
- Korunmuş sütun erozyonu
- Kütle hareketleri
Tünel erozyonu:
Üstte bitki köklerine tutunmuş ve ıslak bir toprak kesiminin altında rastgele bir köke tutunmamış toprak kesimleri olduğunda oluşan erozyon sonucu toprağın üstü sabit kalırken altı hareket eder ve ortaya tünel erozyonu dediğimiz olay çıkar.
Sivri zirve erozyonu:
Volkanik doruklarda yaşanan toprak hareketleri, sivri zirve erozyonu olarak isimlendirilir. Temel nedeni rüzgardır. Sivri zirve erozyonu yaşandıktan sonra bölge sivri bir zirveye benzediği için bu ismi almıştır.
Korunmuş sütun erozyonu:
Volkanik topraklarda sık sık karşılaştığımız korunmuş sütun erozyonunda üstteki sert kaya aşınmaz ama altındaki az bir alan dışında etrafındaki tüm alan aşınarak hareket eder. Peri bacaları korunmuş sütun erozyonunun en bilinen örneğidir.
Kütle hareketleri:
Kütle hareketleri aslında tek başına erozyon değildir lakin erozyon bir çeşit tetikleyici vazifesi görür. Eğimi nedeniyle zati kaymaya müsait toprak bir de erozyon olunca çok daha tesirli bir halde hareket eder.
Tam olarak erozyon ve heyelan ortasındaki fark nedir?
Erozyon, toprağın yüzeye yakın kısmının dış etken nedeniyle hareket etmesiyken heyelan, çok daha kuvvetli dış etkenler nedeniyle bir toprak modülünün tamamının kaymasıdır. Erozyon her vakit bir doğal afet olmayabilir fakat heyelan, sel ve şiddetli yağışlar nedeniyle meydana geldiği için çok büyük bir doğal afettir.
Peki ne yapalım, erozyon nasıl önlenir?
Yeşili seveceğiz, doğayı koruyacağız, ayıyı da öpeceğiz; öteki dermanımız yok. Bir yüzeydeki bitki örtüsü ne kadar varlıklı olursa toprağın da tutunacak o kadar çok yeri olur ve böylelikle yağmur, rüzgar üzere dış etkenler nedeniyle kaymaz. Esasen üstünde varlıklı bitki örtüsü olan bir toprak kesimi kolay kolay dış etkenlerden de etkilenmez.
Toprak yüzeyinin dış etkenler nedeniyle kayması sonucu meydana gelen erozyon nedir, nasıl oluşur, cinsleri nelerdir, nasıl önlenir gibi merak edilen soruları yanıtladık. Doğayı anlayıp da ona uygun yaşadığımız gün hiçbir kaygımız kalmayacak da işte, ah insanlık.
