Güçlü bir vücut, güçlü bir irade, güçlü bir kadın… Zübeyde Hanım, oğlu Mustafa Kemal’in en değerlisi; Türkiye Cumhuriyeti’nin kurucusunun ve bir milletin annesi…
Her zorluğa göğüs geren Zübeyde Hanım’ın vefatının akabinde Mustafa Kemal Atatürk’ün neden cenazesinde bulunmadığı sorulan sorular ortasındaydı. Kimi gazetelerde asparagas haberlerle karalama kampanyaları sürerken kimisinde de olay, gerçek sebebin dışına itiliyordu.
Vatanını her şeyin önüne koyan Mustafa Kemal Atatürk, biricik annesinin cenaze merasimine katılamayarak 12 gün sonra kabir ziyaretini gerçekleştirdi. Fakat bunu ne keyfi için ne de istemediği için yapmıştı. Bizlere “o satıh, bütün vatandır” buyruğunu verirken kendisinin de bu emre sadık kalıp vatan toprağının her ne olursa olsun terk olunmayacağını gösterdi.
Zübeyde Hanım, eşinin misyonu sebebiyle sıkıntı kurallar altında yaşamış ve erken yaşta dul kalarak tek başına çocuklarını büyütmüştü.
Atatürk’ün aslında 5 kardeşi vardı; lakin biz yalnızca Makbule Hanım’ı biliyoruz. Zira Fatma, Ahmet, Ömer ve Naciye şimdi çocuk yaşta hastalanarak ömrünü yitirmişler. Zübeyde Hanım’ın arka arda çocuk doğurması, güç koşullar altında yaşaması, genç yaşta çocukların sorumluluğunu alarak dul kalması birçok sıhhat problemini da doğurmuştu.
19 Mayıs 1919’da Atatürk Samsun’a ayak bastığında, annesi Zübeyde Hanım İstanbul’da kalmıştı. İtilaf devletleri ise çeşitli baskılarda bulunmuşlardı.
Gece gündüz durmadan evine baskın yapılmasının yanı sıra Mustafa Kemal Atatürk için duyduğu tasalar, sıhhat durumu aslında âlâ olmayan Zübeyde Hanım’ı bir epey yıpratmıştı.
Milli Çaba döneminin ateşli bir formda yaşandığı devirde annesinin yanına gidemeyen Atatürk, ona bol bol mektuplar yazarak durumları izahat etmiştir. Bir mektubunda şöyle müellif:
“Bu mektubumu getirecek olan kişi size benim hakkımda istediğiniz kadar bilgi verecektir. Kendisi ile bana birtakım elbiselerinizi gönderiniz. Hemşiremin sıhhati nasıldır? Meskene rastgele biri tarafından saldırıda bulunuldu mu? Hala orada mısınız? Çocuklar ne yapıyorlar, büyüdüler mi? Ben birkaç güne kadar kongre için Sivas’a gideceğim. Her işittiğinize kıymet vermeyiniz. Pekala bilirsiniz ki ben yaptığımı bilirim. Sonuç görmeseydim, başlamazdım. Hürmetle ellerinizden, hemşiremin gözlerinden öperim.”
Mustafa Kemal, Samsun’a yanlışsız yola çıktığında hakkında “idam edildiği” üzere şayialar dolaşıyordu. Bu haberler karşısında Atatürk, çok güvendiği buyruk eri Halit’i annesinin yanına gönderdi.
Atatürk’ün eri Halit’i karşısında görünce kısmi felç geçiren Zübeyde Hanım; Atatürk’ün, güvendiği bireyleri göndermesiyle birlikte İzmit’e geçti. Daha sonra Adapazarı’na geçerek orada oğlu Mustafa Kemal ile görüştü. Birlikte Ankara’ya hakikat yola çıktılar ve annesi, Çankaya’da bir meskene yerleşti. Ama hastalığı artan Zübeyde Hanım’ın gözleri şeker hastalığı nedeniyle gitgide daha az görmeye başlıyordu.
Halide Edip Adıvar, Zübeyde Hanım’ın son günlerindeki görünümünü şöyle anlatır:
“İhtiyar hanımın yüzü ince, hareketli bedeni sıkılgan sözüyle Mustafa Kemal Paşa’nın birebirdi. Yetmiş yaşında olmakla birlikte süt üzere beyaz, pembe cildinde tek bir buruşuk yoktu. Çok çabuk öfkelenir olmasına rağmen koyu mavi gözlerinde ve ağzında bir şefkat duyulurdu. Beyaz entarisi, ütülü mendilleri, beyaz elleri büyükannemi hatırlatırdı. Tam Makedonyalı bir bayandı.” (Türk’ün Ateşle İmtihanı, s. 220)
Rahatsızlığının artması sebebiyle İzmir’e gönderildi.
Tedavisine burada devam edecek olan Zübeyde Hanım, gitgide daha da kötüleşmişti. Mustafa Kemal Paşa, annesi vefat etmeden evvel İzmir’e gidememiş lakin fotoğraf subayı Esat Bey’i İzmir’e gönderip annesinin son fotoğraflarını çektirmiştir.
14 Ocak 1923 akşamı Zübeyde Hanım vefat etti, Mustafa Kemal ise kimi basın mensupları ile görüşmek için 16 Ocak 1923’te İzmit’e gitmişti. Evvel Eskişehir’e gidip akabinde Anadolu’nun nabzını yoklayarak İzmir’e annesinin yanına gidecekti lakin yolda annesinin vefat haberini aldı.
Salih Bozok’un aktarışına nazaran:
“Telgrafımı aldıktan sonra yolu değiştirdiklerini öğrendik. Eskişehir’den bana çektikleri yanıtı telgrafta verdiğimiz acı haber beni çok müteessir etti. Merhumun uygun bir formda cenaze merasimini yapınız. Cenab-ı Hak millete hayat ve selamet versin, buyuruyorlardı. Sonra Paşamız Eskişehir’den geri dönerek Arifiye, İzmit, Tavşancıl, Gebze, Bilecik, Bursa, Alaşehir, Salihli, Turgut, Manisa yoluyla İzmir’e teşrif etti.” (Nezihe Araz, Mustafa Kemal’le 1000 Gün, s. 116)
Hâkimiyet-i Ulusala Gazetesi’nde cenaze ile ilgili şu bilgilere yer verilmiş:
“Türkiye Büyük Millet Meclis Reisi Başkumandan Gazi Mustafa Kemal Paşa Hazretlerinin Valideleri Hanımın cenazesi dün, öğlenden sonra istasyon civarındaki ikametgahlarından kaldırılarak Karşıyaka’da, Gazi Mustafa Kemal Paşa Caddesi’nde, Ferik Osman Paşa Camii’nde muhtazır makbereye defn olundu.”
Mustafa Kemal Paşa, en sıkıntı anında bile cenaze merasimine katılmayıp sine-i millete sığınmıştı.
24 Ocak 1923’te Bursa’dan ayrılan Paşa, İzmir’e hakikat hareket etti. 27 Ocak günü İzmir’e vardığında onu eşraf ve halk büyük bir kalabalıkla karşıladı. Validesinin defnedildiği Ferik Osman Paşa Camii’ne gittiğinde uzun bir süre annesinin mezarında sessizce durduğu ve akabinde dua okuduğu kaydedilir. Küçük bir çocuğun ağıtından da etkilenen Paşa, orada bulunanlara karşı his dolu bir konuşma gerçekleştirdi.
“Zavallı annem, millet için ideal olan İzmir’in kutsal topraklarına vücudunu vermiş bulunuyor. Arkadaşlar, mevt, yaratılışın en olağan kanunudur. Ancak bu türlü olmakla bir arada bazen ne ıstırap verici görünüşler olur. Burada yatan annem, eziyetin, zorlamanın bütün milleti felâket uçurumuna götüren bir keyfi yönetimin kurbanı olmuştur. Bunu açıklamak için müsaade verirseniz acı hayatının aşikâr birkaç noktasını sunayım.
Abdülhamit bölümünde idi. 1905 tarihinde mektepten şimdi kurmay yüzbaşı olarak çıkmıştım. Hayata birinci adımı atıyordum. Ancak bu adım hayata değil, zindana rastladı. Nitekim bir gün beni aldılar ve baskı yönetiminin zindanlarına koydular. Orada aylarca kaldım. Annemin, bundan lakin mahpustan çıktıktan sonra haberi olabildi. Ve derhal beni görmeye koştu. İstanbul’a geldi. Ancak orada kendisiyle fakat üç beş gün görüşebildim. Zira tekrar baskı yönetiminin casusları, cellatları ikametgâhımızı sarmış ve beni alıp götürmüşlerdi.
Annem ağlayarak gerimden takip ediyordu. Ben, sürgün yerime götürecek olan vapura bindirilirken benimle görüşmesi engellenen annem Sirkeci rıhtımında ağlıyordu. Menfa hayatım, annemin mevcudiyetinde bir saika etki yapmıştı; sürgünde geçirdiğim yıllar benden çok O’na ıstırap vermişti. Bir nokta daha: Mütareke vaktinde Anadolu’ya geçtiğim vakit, yanımda bir adamım vardı. Erzurum’a gelince bu adamı İstanbul’a iade ettim. Annem bu adamın yalnız olarak geldiğini görünce, benim hakkımda halife ve padişah tarafından verilmiş olan idam kararının yerine getirildiğini zannetmiş ve bu zan, kendisini felce uğratmış. Ondan sonra bütün çaba yılları onun hayatını acı, keder içinde geçirtmişti. Padişah ve hükûmetinin ve bütün düşmanların ebediyen baskı ve azabı altında kalmıştı. İkametgâhı bin türlü mazeretlerle ve nedenlerle basılır ve araştırılır, kendisi rahatsız edilirdi. Annem üç buçuk yıllık bütün gece ve gündüzlerini gözyaşları içinde geçirdi. Bu gözyaşları ona gözlerini kaybettirdi. Sonunda çok yakın vakitte onu İstanbul’dan kurtarabildim. Ona kavuşabildim ki, o artık maddi olarak ölmüştü, yalnız manevi olarak yaşıyordu.
İşte bugün gözlerim yaşlı ancak kalbim müsterih olarak mezarın önünde bulunuyorum. Şüphesiz müteessirim ama O’nu, hatta hepimizin büyük annesi vatanı, mahv ve harabiye götüren keyfî saltanat artık bir daha avdet etmemek üzere mezar-ı ademe gömülmüştür. Varsın, annem bu toprakların altında yatsın; lakin Ulusal Hakimiyet ebediyen payidar olsun. Bu hakimiyet, ebediyen devam edecektir. Bu, beni teselli eden en büyük güçtür.”
“Annemin mezarı önünde ve Allah’ın huzurunda yemin ediyorum, bu kadar kan dökerek milletin kazandığı ve elde tuttuğu hâkimiyetin korunması ve savunması için gerekirse annemin yanına gitmekte asla kararsız davranmayacağım.”
Annesinin vefatının akabinde İzmir’in yeri Atatürk’ün kalbinde farklı bir yer almıştı. Millî Mücadele’nin değerli bir simgesi haline gelen İzmir, artık de annesine kucağını açmış bir vatandı onun için. Her ziyarete gelişinde mezara da farklı ilgi ve alaka gösteren Atatürk, ilerleyen vakitlerde mezarın annesine ilişkin olduğunu gösteren bir taş koydurmuştur.
Vatanın işgal altında olduğu çalkantılı devirde en pahalı hazinesini kaybeden Mustafa Kemal Paşa, vatan ve milletin selameti için bulunduğu misyonu terk etmemek maksadıyla annesinin cenazesine katılamamıştı. Onun için uğruna kanlar dökülen bu vatan, kendi canından dahi değerliydi. Bizlerin de Türk milletine yaraşır halde; Cumhuriyetin bize miras bıraktığı bu topraklar için ebediyen savaş vermemiz ümidiyle.
