İnsanlık tarihinin en büyük filozoflarından bir tanesi olarak kabul edilen Farabi, tıpkı vakitte İslam Altın Çağı’nın da en kıymetli isimlerinden bir adedidir. Bilhassa mantık alanında yaptığı çalışmalarla Aristo’dan sonraki ikinci üstat olarak anılan Farabi kimdir gelin yakından bakalım ve hayatı ile yapıtları hakkındaki kıymetli ayrıntılarını görelim.
Felsefe Antik Yunanlılar tarafından bulunmuş olsa da elbet Araplar tarafından geliştirilmiştir. Örneğin Aristo tarafından ortaya konulan tüm kanıları açıklama vazifesi Farabi’ye düşmüştür. Bu nedenle insanlık tarihinin en kıymetli filozoflarından bir tanesi olarak kabul edilen Farabi, birebir vakitte İslam Altın Çağı’nın da parlayan yıldızlarından bir tanesi olarak tarihe geçmiştir.
Açıkçası Farabi’nin hayatı hakkında bildiklerimiz son derece sonlu. Zira hakkında yazılmış biyografik eserler vefatından çok sonra kaleme alınmış ve rivayetler üzerine kurgulanmıştır. Tekrar de günümüze kadar kalan pek çok yapıtı sayesinde neyi savunduğu ya da ideoloji tarihine ne üzere katkılarını olduğunu net bir halde biliyoruz. Gelin Farabi kimdir yakından bakalım ve hayatı ile yapıtları hakkındaki farklı ayrıntıları görelim.
İslam Altın Çağı’nın efsane ismi Farabi kimdir?
Farabi, varsayımı olarak 872 yılında Kazakistan’ın Farab kentinde ya da Horasan bölgesindeki Faryab kentinde dünyaya gelmiştir. Hayatını ise 950 yılında Suriye’nin Şam kentinde kaybettiği kestirim edilir. Tam ismi Ebu Nasr Muhammed bin Muhammed el-Farabi ya da Ebu Nasr Muhammed bin Muhammed el-Tarkanî olabilir. Tüm yapıtlarını Arapça kaleme almasına karşın kendisinin Fars ya da bir ihtimal Türk olduğu düşünülüyor.
Yahu kardeşim yok mu adam üzere bir bilgi diye sonlanmakta haklısınız fakat Farabi hakkında yazılmış en sağlam kaynak bile ölümünden 27 yıl sonra İbn Havkal tarafından kaleme alınmıştır. Bu nedenledir ki Farabi hakkında yazılmış metinler üzerinden İbn Ebî Useybia’nın başını çektiği Suriye Ekolü, İbn-i Hallikân’ın yapıtı, Ẓahīr-al-Dīn Beyhaki’nın Doğu Ekolü üzere farklı akımlar ortaya çıkmıştır.
Farabi’nin eğitim ve niyet hayatı iç içe geçmiştir:
İbn Ebî Useybia tarafından korunarak günümüze kadar kalmış olan ve şahsen Farabi tarafından kaleme alındığı düşünülen otobiyografik metinlere bakacak olursak kendisi Bağdat’ın en kıymetli Hristiyan alimlerinden bir tanesi olan Yuhanna bin Haylan ile mantık çalışmaları yapmıştır.
Bir tıp evliya hayatı yaşadığı bilinen Yuhanna bin Haylan’ın yanı sıra Farabi, Aristo’yu Arapçaya çeviren en kıymetli isimlerden olan Ebu Bişr Metta’dan da mantık eğitimi almıştır. Porfiryus’un Isagoge isimli yapıtı ve Aristo’nun altı ciltlik Organon yapıtı bu çalışmalarda temel kaynakları olmuştur. Ayrıntılar çok bilinmese de Farabi’nin Yunan ile Arap dünyasını bu kadar âlâ birleştirmesinin nedeninin bu Hristiyan alimlerden ders alması olduğu düşünülüyor.
Farklı kaynaklar Farabi’nin 40 yaşında Bağdat’a gelip kısa müddette Arapça öğrendiğini söyler fakat koca Aristo’yu Arapçaya çevirecek kadar başarılı bir formda sonradan bu lisanı öğrenmesi mümkün olmadığı için bu rivayet pek hakikat kabul edilmez. Farklı bir rivayette ise Farabi’nin 70 lisan bildiği söylenir lakin bu da Arapça 70 sözü ile birçok sözünün karıştırılması nedeniyle söylenmiştir. Kendisi eminiz devrin tanınan lisanlarına hakimdi lakin 70 lisan bildiği bir kent efsanesidir.
Farabi’nin hayatı son derece sade geçmiştir:
Aktarılanlara nazaran Farabi dini bütün ve zeki bir adamdı. Sufi kıyafetleriyle gezer ve sık sık kalabalıktan uzaklaşarak kendi halinde takılırdı. Kendi kendine olduğu süreçte müzikle uğraştığı biliniyor. Musiki Üzerine isimli yapıtı Orta Çağ müzik kuramı hakkında yazılmış en kıymetli eser olarak kabul edilir.
Farabi, periyodunda ve sonrasında yaşamış pek çok filozof, sanatçı ve bilim adamı üzere güçlü bir ailenin himayesinde kalarak çalışmalarını yürütmüştür. Devirde Suriye’nin denetimini elinde bulunduran Şii hanedanı Hamdaniler, Farabi’ye büyük hürmet duyarak himayelerine almışlardır. Kesin olmamakla birlikte Farabi’nin de Şii olduğu söylenir.
Peki Farabi ne yaptı da bu kadar kıymetli biri haline geldi?
Eğer insanlık olarak bugün Aristo’yu anlayabiliyorsak bunu Farabi’ye borçluyuz desek yanlış olmaz. Zira Farabi, Aristo’nun altı ciltlik Organon isimli yapıtını açıklamalarıyla birlikte Arapçaya çevirmekle kalmamış aynı vakitte iki kısım daha ekleyerek sekiz cilt haline getirmiştir. Bu nedenledir ki bugün bile hala kullanılmakta olan mantık tabirlerinin büyük bir kısmı Arapçadır.
Aristo mantık ideolojisi için Hace-i Önce, Magister Primus yani Birinci Üstat olarak anılır. Farabi ise mantık ideolojisi için Muallim-i Sânî, Magister Secundus yani İkinci Üstat olarak anılmaktadır. İşte bu yüzden rahatlıkla söyleyebiliriz ki bugün mantık denen bir alan varsa Farabi sayesinde vardır.
Farabi yapıtları hakkında da pek çok farklı rivayet var:
Farabi hayatını kaybettikten yıllar hatta yüzyıllar sonra İbn Nedim, El – Mesudi, Beyhaki, İbn Ebi Useybia, İbn Hallikan, İbnu’l – Kıfti üzere değerli isimler tarafından kaleme alınan biyografilerine baktığımız vakit kendisinin 100 – 160 ortasında eser kaleme aldığını görüyoruz. Lakin bunların çok az bir kısmı günümüze kadar gelmiştir.
Farabi’nin mantık, lisan ideolojisi, din ideolojisi, metafizik, psikoloji ve müzik üzere hususlarda kaleme aldığı yapıtların tamamını da aslında büyük kitaplar olarak görmemek lazım. Pek birçok 90 – 100 sayfalık bugün makale olarak nitelendireceğimiz tıpta yapıtlardır. Alışılmış sayfaca az olsalar bile içerik olarak eşsiz oldukları bir gerçek.
Farabi’nin yapıtlarının içeriği hakkında enteresan bir rivayet İbn-i Sina tarafından aktarılır. Şöyle ki İbn-i Sina Aristo’nun Metafizik isimli yapıtını tam kırk sefer okumuş ancak hiçbir şey anlamamış. Lanet olsun metafiziğine diyeceği sırada Farabi’nin bu eser hakkında kaleme aldığı metni okumuş ve çabucak kitabı çözmüş.
Farabi bilimi beş temel sınıfta değerlendirmiştir:
Farabi sırf mantık alanında çalışmalar yapmamıştır, birebir vakitte İlimlerin Sayımı isimli yapıtında bilime farklı bir bakış açısıyla yaklaşmış ve bilim insanlarının kullanması için bir fikir sistemi geliştirmiştir. Farabi’ye nazaran bilim; lisan ilmi, mantık ilmi, uygulamalı ilimler, tabiat ilmi, uygar ilimler olmak üzere beşe ayrılır.
Dil ilimi sözlerin nasıl okunacağı, nasıl yazılacağı üzere temel bahislerde kanunlar içerir. Mantık ilmi Aristo’nun Organon yapıtının açıklamalarında ve ek ciltlerinde söz edilmiştir. Uygulamaları ilimler bugün olumlu bilimler dediğimiz alanları içerir. Medeni ilimler ise hukuk ve siyaset temelli bahisleri sınıflandırmaktadır.
Farabi’nin bilim sınıflandırması aslında Aristo mantığına uygun olarak gerçekleştirilmiştir fakat birtakım noktalarda ortalarında temel farklar vardır. Örneğin Farabi’nin birinci sınıflandırma derecesi bilimleri pratik ve teorik olarak ikiye ayırmaktadır. Yaratma bilimlerini görmezden gelen Farabi, bunları mantık ilmi içinde kıymetlendirir.
İslam Altın Çağı’nda ortaya çıkarak dünyanın en büyük filozoflarından biri haline gelen Farabi kimdir sorusunu yanıtlayarak hayatı ve yapıtları hakkında bilmeniz gereken ayrıntılardan bahsettik. Farabi’nin etkilediği sayısız filozof ve bilim insanı ise değişik bir yazının konusu.
