Yerküremizi oluşturan devasa toprak kütleleri olan levhalar hareket ettikçe görünen jeolojik formları de değiştirir ve ortaya rift vadileri çıkar. Bunlardan en ünlüsü ise Doğu Afrika’da bulunan Büyük Rift Vadisi’dir. Bu bölge tıpkı vakitte beşere dair birinci izlerin de bulunduğu değerli bir alandır ve Dünya Mirası listesindedir.
Dünyamız oluştuğu günden beri büyük toprak kütleleri olan levhalar hareket ediyor. Bu hareket sonucunda yerküremiz yine şekilleniyor ve ortaya pek çok farklı jeolojik hal çıkıyor. Bunlardan bir tanesi ve en ünlüsü de Doğu Afrika’da bulunan Büyük Rift Vadisi olarak isimlendirdiğimiz bölgedir. Büyük Rift Vadisi milyonlarca yıl içerisinde levha hareketleri sonucu büyük bir değişim geçirmiştir.
Binlerce kilometre uzunluğunda olan Büyük Rift Vadis’nin içinde bulunduğu rift sistemi ülkemize kadar uzanmaktadır. Bölgede karşılaştığımız çöküntü aynı vakitte dünyanın en büyük fay sınırı olarak da kabul edilmektedir. Başka bir kıymeti ise bölgede yapılan hafriyatlarda birinci insanlara dair kıymetli buluntular elde edilmesidir. Gelin Büyük Rift vadisi nedir, nerede, nasıl oluştu üzere merak edilen sorulara yakından bakalım.
Öncelikle bölgeyi tanıyalım; Büyük Rift Vadisi nedir, nerede?
Doğu Afrika bölgesinde Etiyopya’nın kuzey kısmından Mozambik’in orta kısmına kadar uzanan Büyük Rift Vadisi, yaklaşık 6400 kilometre uzunluğundadır. Genişliği 30 ile 100 kilometre ortasında değişirken derinliği vakit zaman binlerce metreye kadar inebiliyor. En derin noktası ise yaklaşık 4500 metre.
Kaşif John Walter Gregory tarafından keşfedilen ve ismi konulan bölge, birebir vakitte Dünya’nın en büyük fay sınırı olarak kabul edilir. Tesiri Kızıldeniz, Batı Şeria, Lübnan, Amik Ovası üzere geniş bir coğrafyaya uzanır. Doğu Anadolu Fay Sınırı ve birleştiği Kuzey Anadolu Fay Çizgisi, Büyük Rift Vadisi’nin sahip olduğu rift sistemine dahildir.
Milyonlarca yıl içinde Büyük Rift Vadisi nasıl oluştu?
Levha tektoniği kuramına bakacak olursak magma sürüklenmesi nedeniyle büyük toprak kütleleri olan levhalar hareket eder. Levhalar hareket sırasında daima çarpışır, sıyrılır, uzaklaşır. Bu levhaların yanal sıyırma hareketi yapması sonucu ise rif sistemleri oluşur. Büyük Rift Vadisi de bu çeşit bir hareketin sonucu olarak oluşmuştur.
Büyük Rift Vadisi oluşum sürecinin günümüzden 30 milyon evvel, erken oligosen devirde başladığı düşünülüyor. Yaklaşık 8 milyon yıl evvel de miyosem periyodu sonlarında oluşumu tamamlanıyor. Tabii aslında kesin bir tamamlanmadan kelam edemiyoruz zira yapılan incelemelerde vadinin hala yılda 1 mm genişlediği görülmektedir.
Büyük Rift Vadisi oluşum sürecinde bölgenin coğrafik yapısı da değişti:
Büyük Rift Vadisi’nin oluşumunun tamamlanmaya başladığı 8 milyon yıl öncesinden başlayarak bölge yükselmiştir. Bu yükselmenin nedeni, rift sistemini oluşturan iki levhanın iki ucundan gerilmesi ve bir kısmının çöküp, bir kısmının yükselmesidir. Yükselmenin başka bir nedeni ise ısı hareketleridir. Levha hareketine neden olan manto hareketleri tıpkı vakitte ısı değişimi de yaratır ve toprak kek üzere kabarır.
Büyük Rift Vadisi’nin bulunduğu bölge ekvator boyunca uzandığı için burada olağan olarak büyük tropikal ormanlar beklenir. Fakat levha hareketleri kaynaklı olan rift sisteminde toprak yükseldiği için kuraklaşmıştır. Bu nedenle de savan gibisi otlar yoğunluktadır. Daha da değişik olan kelam konusu coğrafik değişim ekosistemi de etkilemiş ve bölgedeki canlı popülasyonu buna nazaran evrimleşmiştir.
Binlerce kilometrelik rift sistemi, evrimsel süreci değiştirecek kadar güçlü:
Büyük Rift Vadisi’nin kapladığı binlerce kilometrelik alanın yanı sıra bir de etkilediği bir o kadar geniş alanı hesaba kattığımız vakit yalnızca bölgesel değil, global bir tesir yarattığını da görüyoruz. Bir de beşere dair birinci delillerin bu bölgede olduğunu düşünürsek kelam konusu büyük raft sisteminin insanlık tarihini bile etkilediğini söyleyebiliriz.
Bölge oluşumu sırasında yaşanan hem topografik hem de jeolojik değişim, alize rüzgarı ve gibisi hava akımı davranışlarının değişmesine neden oluyor. Yaşanan bu değişim sonrası sadece bölgenin değil, etraf bölgelerinde iklimsel yapısı, bitki örtüsü, canlı çeşitleri ve hasebiyle da tüm ekosistemi değişikliğe uğruyor.
İnsanlığın birinci konutu, Büyük Rift Vadisi:
Fransız Maurice Taieb ve Amerikalı paleontolog Donald Johanson, takımları ile birlikte 1974 yılında Büyük Rift Vadisi’nin Omo Irmağı etrafındaki bölgede bir dizi paleoantropolojik çalışma yürüttüler. 2.4 milyon yıl öncesine kadar uzanan bir dizi kuvars aletin yanı sıra bir iskelet buldular, hem de bir insan iskeleti.
Tabii Lucy ismi verilen 3.2 milyon yıl yaşındaki ve 105 cm uzunluğundaki bayan iskeleti tam olarak bir insan değildi. Australopithecus afarensis olarak isimlendirilen beşere misal formda iki ayaklı insansı bir cinstir. Yine de evrimsel sürecin halkalarından biri olarak kabul edildiği için son derece kıymetlidir. Omo Bölgesi 1980 yılında UNESCO tarafından Dünya Mirası listesine alınmıştır.
İyi lakin Büyük Rift Vadisi neden kıymetli?
Büyük Rift Vadisi’nin içinde bulunduğu rift sistemi elbette dışarıdan bakıldığı vakit birinci olarak bir tabiat mükemmelidir. Biraz daha yakından incelediğimiz vakit ekosistemi bakımından eşsiz hoşluklar stantlar. Biraz daha yakından baktığımızda ise karşımıza Dünyamızın ve insanlığın gelişimine dair büyük bir delil sunar.
İnsanların nerede ortaya çıktığı, nasıl bugünlere geldiği ve neden bugünlere geldiği bilim insanlarının en kıymetli çalışma hususları ortasındadır. Büyük Rift Vadisi’nde bulunan insansı fosiller ve bölgenin ta kendisi, aslında bu cins soruları büyük oranda açıklıyor. Zira Dünya ve insan, bir ortada gelişmiştir.
Mesela australopithecus afarensis insansısının ortadan kaybolma nedeni tahminen de Büyük Rift Vadisi’nin levha hareketleri sonucu yükselmesi ve kuraklaşması olabilir. Belki yaşanan kuraklaşma nedeniyle bölgede bulunan insansılar ve öteki canlılar farklı bölgelere göç ederek günümüz ekosistemini oluşturdular. Tüm bunlar geçmişimizi aydınlatan parlak birer fener görevi görmektedir.
Peki öbür rift sistemi örnekleri var mı?
Sayısız var hem de. Okyanussal ve kıtasal levha hudutları devamlı bir hareket içerisinde. Söz konusu gerilmelere bir de magma ısı hareketleri eklendiği vakit bir yandan kabuklar çatlıyor, bir yandan kırılıyor, bir yandan çöküyor, bir yandan da yükseliyor. Böylelikle yeni yeni rift sistemleri ve rift vadileri oluşuyor.
Elbette Büyük Rift Vadisi 6400 kilometre uzunluğu ve binlerce metre derinliği ile bugüne kadar oluşmuş en büyük rift sistemidir. Aslında burayı eşsiz yapan, okyanusla buluşmamış olmasıdır. Büyük Rift Vadisi’inden çok daha büyük rift sistemleri aslında okyanus altlarında var. Bu türlü büyük vadinin oluşmuş olmasının nedeni de zati deniz ya da okyanusla buluşup suyla dolmamış olmasıdır.
Levha hareketlerinin en tesirli sonuçlarından bir tanesi olarak karşımıza çıkan Büyük Rift Vadisi nedir, nerede üzere merak edilen soruları yanıtladık. Dünyadaki değişimlerin insanı da derinden etkiliyor olması aslında şapkayı önümüze alıp düşünmeye başlamamız gereken kıymetli bir husus.
