Madeni paraların gramajlarında değişiklik yapıldığı savı bir anda toplumsal medyada gündem oldu. Yapılan paylaşımlara nazaran yeni 1 liralar artık otomatlar tarafından bile kabul edilmiyor. Bunun sebebi ise tağşiş ismi verilen bir uygulama.
Biliyorsunuz ki Türk lirası geçtiğimiz yıllarda büyük bir değer kaybı yaşadı ve bu durumun tesirleri günlük hayatımıza da yansıdı. Birkaç yıl evvel aldığımız birebir elbiseyi daha değerliye alıyor, yediğimiz tıpkı yemekleri daha değerliye yiyoruz.
Üstelik bastığımız paraların maliyeti de bu durumdan etkilendi. Hatırlarsınız ki bir devir “5 Türk lirasının maliyeti 6 TL oldu” üzere haberler sıklıkla karşımıza çıkıyordu. Artık ise tam aksine bu maliyeti düşüren bir çalışmayla karşı karşıyayız: Tağşiş.
Tağşiş uygulamasıyla madeni paraların ‘asıl değeri’ değiştiriliyor.
Tağşiş uygulamasının maksadı, biraz evvel bahsettiğimiz üzere maliyeti yüksek olan paraların maliyetini düşürmektir. Bunu yaparken de parayı oluşturan gereçler ortasından bedelsiz olanların oranı artırılır, pahalı olanların oranı azaltılır. Bu durumda madeni paranın tartısı da etkilenebilir.
Darphane’den geçtiğimiz gün gelen açıklamada; 1 TL’nin yükünün 8.2 gramdan 6.6 grama, 50 kuruşun tartısının 6.8 gramdan 5.5 grama düşürüldüğü ve kalınlıklarında da yarım milimlik bir incelme olduğu belirtildi.
Bu da otomatların yeni 1 TL’leri kabul etmemesi üzere problemlere yol açtı.
Gramajı düşürülmüştü: Otomatlar, yeni basılan 1 TL'leri kabul etmiyor.
— Aykırı (@aykiricomtr) April 14, 2023
Otomatlar, içine atılan paranın gerçek olup olmadığını anlamak için parayı bir dizi testten geçirir. Eğer para, daha evvel belirlenmiş standartlara uygun değilse de parayı bize iade eder. Paranın boyutu ve içindeki materyaller de otomatlar tarafından algılanabilir.
Darphane tarafından açıklanan bilgilere nazaran de 1 TL’nin tartısında ve boyutunda bizim için küçük olsa da otomatlar için büyük bir değişiklik yapıldı. Bu sebeple de yeni madeni paralar birtakım otomatlar tarafından kabul edilmedi. Neredeyse yüzde 20 daha hafif olan yeni madeni paralar için otomatların yine düzenlenmesi gerekiyor. Bunun için de çalışmalara başlandı.
Paranın maliyeti de böylelikle düşmüş oldu.
1 TL ve 50 kuruş üzere madeni paraların içide üç ana maden bulunur, bunlar: Çinko, nikel ve bakırdır. Madeni paralarda kullanılan bu materyallerin oranlarının değişmesi, paranın maliyetini düşürebilir yahut yükseltebilir. Birebir şey tartısı için de geçerlidir.
Yeni 1 TL’lerin içinde kullanılan bu üç unsurun oranlarında yapılan değişiklik de hem maliyetini hem de yükünü düşürdü. Darphane ve Damga Matbaası Genel Müdürü Abdullah Yasir Şahin, geçtiğimiz yıl basılan madeni paralardan 600 milyon TL ziyan ettiğimizi ve yapılan bu değişiklikle paranın maliyetinin kurtarıldığını açıkladı. Yani elinizde tuttuğunuz 1 TL, çok daha büyük bir misyona hizmet etmek için biraz zayıfladı.
Üstelik bu uygulamayı Osmanlı döneminde de görmüştük.
Osmanlı bir devir dünyanın en gösterişli en güçlü, en gösterişli imparatorluklarından biriydi. Hatta o kadar gösterişliydi ki bir periyot imparatorlukta kullanılan kuruşlar neredeyse büsbütün gümüşten üretiliyordu. Lakin bu durum 17. yüzyılın sonlarına gerçek artan ekonomik kriz nedeniyle değişmeye başladı. Birinci kere 1780 yılında tağşiş uygulamasına gidildi ve kuruşların içindeki gümüş ölçüsü azaltıldı. Yukarıdaki fotoğrafta sol tarafta görmüş olduğunuz para, bu uygulamadan öncesine ilişkin.
Ancak Osmanlı’nın tam olarak sona yaklaştığı yıllarda bu uygulamanın sıklığı da artırıldı. Bir periyot neredeyse her yıl paralar üzerinde oynamalar yapılıyor ve içindeki gereçler daima olarak daha değersizleriyle değiştiriliyordu. 1780 yılında 18.50 gram yükündeki gümüş kuruşlar, son olarak 1914 yılında 1.20 grama kadar düşürüldü.
Bunun bir örneğine Roma tarihinde de rastlayabilirsiniz.
Ekonomik olarak darboğaz yaşayan devletler, bastığı paranın maliyetini düşürmek amacıyla sıklıkla bu metoda başvuruyor. Tarih boyunca da tağşiş süreciyle madeni paraların bedelini düşüren pek çok devlet gördük. Bunlardan biri de üstte görmüş olduğunuz üzere Roma ve Osmanlı’ydı. Aslına bakarsanız her devlet tarafından uygulanabilir bir süreç tağşiş. Lakin uzun yıllar içindeki değişime bakıldığında paranın git gide ne kadar değersizleştiğini de gözler önüne seren bir durum.
Türkiye’de de 14 yıllık ortanın ardından madeni parayı oluşturan bileşen oranları değiştirildi ve tağşiş süreci uygulandı. Elbette bu sayede maliyetler düşürülmüş olsa da yaşadığımız ekonomik zahmetin ne derece büyük olduğunu da bir sefer daha görmüş olduk.
