16. yüzyıla kadar gemi savaşları daha çok karşı gemiye çıkıp ele geçirmek üzerine heyetiydi. Kalyon gemiler çıktıktan sonra ise artık güçlü toplarla düşmanı paramparça etme periyodu başladı. Evvel Avrupa’da, çabucak akabinde da Osmanlı’da kullanılmaya başlayan kalyon gemilerin gelişmiş özellikleri sayesinde denizcilik tarihi bir daha eskisi üzere olmayacak biçimde değişti.
Eğer denizciliğe pek hakim değilseniz gemilerin genel olarak ya ağır ve yavaş ya da süratli ve güçsüz olduğunu düşünebilirsiniz. Nitekim de bir devir pek çok gemi ikisinden biri tercih edilerek tasarlanıyordu, ta ki 16. yüzyıla kadar. Bu devirde kalyon gemi olarak isimlendirilen yeni bir gemi tipi çıktı. Bu gemiler güçlü ve süratli olmalarının yanı sıra çok fazla top taşıdıkları için yenilmez kabul ediliyordu.
İspanyol kalyon gemileri yük taşıdıkları için daha ağırdır fakat öbür ülkeler tarafından kullanılan kalyon gemiler sürat konusunda da son derece başarılıdır. Tahminen de en dikkat çeken özelliği, taşınan sayıca fazla top sayesinde eski gemi ele geçirme prosedürü yerine gemiyi uzaktan top atışlarıyla parçalama usulüne geçilmesini sağlamasıdır.. Osmanlı’da da kullanılmış olan kalyon gemi nedir, özellikleri nelerdir gelin yakında bakalım.
Önce temel bir tarif yapalım, kalyon gemi nedir?
Kalyon gemi, 16. yüzyılda İngiliz denizciler tarafından geliştirilmiş olan bir cins savaş gemisidir. Üç direkli ve yelkenli olan bu gemiler rüzgar gücüyle hareket eder. Alçak bir üst güvertesi olması nedeniyle çok daha yüksek bir hareket kabiliyetine sahiptir. En kıymetli özelliği ise çok fazla top taşıyabilmesidir. Bu özelliği sayesinde düşman gemisinin güvertesine çıkma geleneğini ortadan kaldırarak uzaktan yok etme yolunun gelişmesine ön ayak olmuştur.
Kalyon gemilerin öbür gemilerden ne farkı var?
Uzmanlara nazaran kalyon gemiler; kadırga, karavela ve karak gemi cinslerinin en uygun özellikleri alınarak geliştirilmiştir. En eski gemi cinslerinden bir tanesi olan kadırgalar güverte gerisinde bir yelkene sahip olmasına karşın elliye yakın kürekçi tarafından bilek gücüyle hareket ettirilen sığ draftlı gemilerdi.
Karavelalar 15. yüzyılda bilhassa kolonilerine giden Avrupalılar tarafından yaygın olarak kullanılan gemi tipidir. Hem sabit yelkenleri hem de kürekçi grubu vardır. En büyük sorunu ise ne olursa olsun yelkenlere ve armaya geriden rüzgar gelmesine muhtaç olmasıydı. Bu nedenle açık denizlere açılmak her vakit bir risk teşkil ediyordu.
Karaklar ise karavelaların çok daha büyük versiyonlarıdır. Üretim maksadı, kolonilerden gelen yüklü malları taşıyabilmektir. Yüzlerce ton yük taşıdığı güçlü ve ağır bir gövdesi vardı. Bu nedenle de çok düşük bir hareket kabiliyetine sahipti. Alışılmış hakkını yemeyelim Kristof Kolomb ve Ferdinand Macellan üzere pek çok değerli isim karak cinsinde gemiler kullanmışlardır.
Kalyon gemi özellikleri neler, neden denizcilik için bu kadar kıymetli?
Kalyon gemilerin en değerli özelliği büyük olmaları lakin bu büyüklükleri nedeniyle de hareket kaybı yaşamıyor olmalarıdır. Çünkü bir geminin denizde hem olabildiğinde fazla yük taşıması hem de güçlü hareketler yapması beklenir. İşte kalyon gemi çeşidi tüm bu özellikleri taşıyordu.
Kadırgaların gaga görünümlü pruva yapısından ilham alınarak yapılan kalyon gemiler 3:1 en uzunluk oranına sahipti. Genel olarak tik ağacı, Brezilya meşesi, molave, lanang üzere Asya kıtasında yetişen sert ağaçlardan yapılırdı. Çürümeyi önlemek için altı siyah katranla kaplanır, suya dayanıklılığı arttırmak için siyah zift kullanılır ve gemi kurtçukları üzere deniz canlılarının gemiye hasar vermesini önlemek için tüm gövdeye zift ve don yağından yani hayvan yağından oluşan bir karışım sürülürdü.
Kalyon gemilerin tasarımı gereği üst yapıları küçüktü. Bu küçük alanda genel olarak kaptan, zabitler ve deniz piyadeleri kalırdı. Zaman vakit sayısı 300’den fazla olabilen mürettebat ise güverte altında kalırdı. Hamak icat edilmeden evvel yüzlerce kişi bu alanda tıkış tıkış uymak zorunda kalıyordu.
Onlarca top sayesinde kalyon gemiler deniz savaşlarının kahramanı oluyordu:
Kalyon gemilerin genel yapısını desteklemek maksadıyla toplar güvertenin altında her iki tarafa da yan yana diziliyordu. Topların uçları, savaş olmadığı vakitlerde kapanabilen pencerelerden dışarı uzanıyordu. Geminin büyüklüğüne nazaran bazen bu pencereler birden fazla kat olarak da karşımıza çıkabilir.
Büyük bir İspanyol kalyonunun güverte altında 90 mm kalibreye sahip en az 40 top taşıma kapasitesi vardır. Toplar çok ağır olduğu için döndürülemez, geminin istikameti eksiksiz düşmana atış yapacak biçimde çevrilirdi. Kalyon gemiler kıçtan da ateş edebilme marifetine sahiptir.
Sürat kalyonları ve İspanyol kalyonları farklı özelliklere sahiptir:
İngilizler tarafından geliştirilen kalyonlar vakit içerisinde farklı muhtaçlıklar doğrultusunda yeni özelliklerle tekrar yapılmaya başladılar. Örneğin İspanyol denizciler hem kolonilerden çok daha fazla mal taşımak hem de taşıdıkları topların sayısını arttırmak için çok daha büyük kalyonlar yapmaya başladılar. Elbette kalyon büyüdükçe daha hantal hale geldiği ve hareket kabiliyeti azaldığı için İspanyol kalyonu olarak isimlendirilen bu çeşit gemiler korsanların bir numaralı gayesi haline geldi.
Sürat kalyonları ise korsan ataklarından bıkmış olan Fransızlar tarafından geliştirildi. Sürat kalyonlarının boyutu daha küçüktü ve bir güvertesi yoktu. Su sınırı üzerinde bulunan kısım sivriltilerek tartı merkezi düşürülmüştü. Bir yandanda da kalyonun özelliklerini taşımaya devam eden hız kalyonları hem yüksek ateş gücüne hem de yüksek hareket kabiliyetine sahip küçük savaş gemileri haline geldiler.
Osmanlı da kalyon gemi kullanan ülkelerden:
Osmanlı İmparatorluğu da II. Beyazıd periyodunda kalyon gemi kullanan devletlerden bir tanesi olmuştur. Ama bizde yapılan kalyonlara göke denilmekteydi. Gökeler Osmanlı’da buharlı gemilerin icat edildiği periyoda kadar kullanıldı. Tabi dünya denizcileri kalyon yerine çok daha güçlü ve süratli gemiler kullanmaya başlayınca bizim gökeler fonksiyonsuz kalmaya başladı.
Tarihin akışını değiştiren en ünlü kalyon gemilerden kimileri:
Tarihin en ünlü kalyon gemilerinden bir tanesi Sir Francis Drake’e ilişkin Golden Hind isimli gemidir. Drake, 30 metre uzunluğundaki ve 6 metre genişliğindeki bu 150 tonluk gemi ile Macellan’dan sonra dünyanın etrafını dolaşan ikinci isim olmuştur. 1577 – 1580 yılları ortasında yapılan seferde 100’ yakın mürettebat vazife almıştır.
Revenge isimli gemi ise kalyon gemilerin savaş gücünü ortaya koyan en kıymetli örneklerden bir adedidir. Bir İngiliz kalyonu olan Revenge, 1591 yılında 56 gemilik bir İspanyol armadası ile karşı karşıya kaldı. Tam 15 saat boyunca kendisinden kat be kat üstün deniz gücüne karşı direnerek ikisini batırdı, pek birçoklarına hasar verdi.
17. yüzyılda yapılmış olan Vasa ise günümüze kadar kalan tek yepyeni kalyon gemi örneğidir. İki silah güvertesinde 64 topa sahip olan Vasa tam 1200 ton tartısında bir İsveç kalyonudur. Maalesef bu kadar büyük bir yük anlık değişen rüzgara karşı dezavantajlı olduğu için 1628 yılında daha birinci sefer suya çıktıktan kısa bir mühlet sonra kıyıdan izleyenlerin gözü önünde batmıştır.
Denizcilik tarihinde yeni bir devrin kapılarını açan kalyon gemi nedir, özellikleri nelerdir gibi merak edilen soruları yanıtlayarak bu özel gemi tipini daha yakından tanımaya çalıştık. Kalyon gemiler kısa bir müddet sonra yerini gulet, barka, fırkateyn üzere daha ince ve uzun dizaynlı gemilere bırakmıştır.
