Ülkemizde yaşanan zelzelelerin tesirleri hala devam ediyor. Bununla birlikte ülkedeki yanlış yapılaşmanın zelzele riskini artırdığı da bir gerçek. Lakin Türkiye’de imar meselesinin yaşanan felaketlerden ders almadan 2023 yılında da devam etmesinin sebebi ne?
Ülkemizde berbat yapılaşmanın var olduğu apaçık bir gerçek. Türkiye, yerleşim alanlarının yüksek riskli olmasını; coğrafi ve jeolojik özelliklere uygun olmayan yer seçimi, denetimsiz betonarme inşaat süreçleri, zararsız kullanım biçimleri ve yaygın bir kayıtsızlık kültürüne borçludur. Bu borcun bedelini ise deprem, taşkın, heyelan, altyapı çöküşü üzere felaketlerdeki kayıplarla ödemekteyiz. En yakın örneği ise Kahramanmaraş ve Hatay’da gerçekleşen ve 11 ili etkileyen sarsıntılar.
Türkiye’nin dört bir yanını saran yanlış yapılaşma, kentsel dönüşüm ismi altında da sürmeye devam ediyor. Geçmiş vakitlerde felaketin göbeği olan bölgeler, imara açılarak tekrar birebir yerlere yüksek binalar dikiliyor. Üstelik bölgelerin zelzeleye dayanıklılık durumu, mümkün bir felakette oluşabilecek senaryolar göz önüne alınmadan. Tüm bu ihmalkârlığın sonucunu ise beşerler ne yazık ki canları ile ödüyor. Türkiye’de bu yanlış yapılanmanın alenen gerçekleştiği kimi bölgeleri şu biçimdedir:
İzmir/Bostanlı ve Mavişehir
Zeminde sıvılaşma olduğu için riskli kabul edilen bu iki bölgede bulunan yerleşim yerlerinin Yamanlar Dağı bölgesine kaydırılması gerektiği söyleniyor. Karşıyaka Belediye Lideri Cemil Tugay bahisle ilgili “Ne İzmir’in ne de büyükşehirlerin hiçbirinin zelzele ya da başka afetler gözetilerek plan yaptığını düşünmüyorum. Yaptığımız toplantılardan birinde bir hocamız, ‘Fay sınırlarının olduğu yerden aşikâr bir çekme uzaklığında yapılaşmanın başlaması, o fay çizgilerinin etrafında katiyen yapılaşmanın olmaması gerekir’ dedi. Fakat rant ve kentin itibarlı yerlerine yerleşme sevdası bütün bunları görmezden getirtmiş” dedi.
İzmir-Çiğli
Çiğli Belediye Lideri Utku Gümrükçü de benzeri bir açıklamada bulunmuştu. Şu anda Çiğli Güzeltepe’de kentsel dönüşüm sürecinin sürdüğünü kaydeden Gümrükçü, “Bazı bölgeleri imara kapatıp kentteki yeni bölgelere taşınması için çalışma yapmak lazım. Bu yalnızca 3 büyük kent için değil Türkiye çapında en az 7-8 kentin kurulup altyapı/üstyapısını geliştirip hem sanayi hem ticareti geliştirerek o bölgelerde yerleşimi yine sağlamakta yarar var” demişti.
Jeofizik Mühendisleri Odası İzmir Şube Lideri Sinancan Öziçer, İzmir’in birinci derece sarsıntı bölgesi olduğunu kaydederek “Çiğli’den başlayarak Karşıyaka, Manavkuyu, Bayraklı’nın kıyı kesiti, Alsancak, Kordon, Güzelyalı dolgu ve alüvyon yerdedir. Ana kaya derinliği yer yer 70 ile 100 metre ortasında olduğundan, buralardaki yapılar biraz daha riskli. Zelzelede ziyan görebilme mümkünlüğü daha fazladır” açıklamasında bulundu.
Hatay/Antakya
Antakya da zelzeleden en çok etkilenen bölgelerden biri. Antakya tıpkı vakitte alüvyonlu ovalarıyla da dikkat çekiyor. Alüvyal arazi; nehirlerin taşıdığı kil, kum ve çakıl üzere yığın halindeki partiküllerin, su suratının azalması sonucu yerinde birikmesiyle oluşmakta. Jeoteknik Odası Sarsıntı İstişare Konseyi’nin 2020 Elazığ-Sivrice sarsıntısı sonrası hazırladığı “Faylar Üzerindeki Şehirlerimiz” başlıklı raporda bu topraklar için şunlar söylenmişti: “Deprem dalgaları bu tıp tabanlar tarafından büyütülerek binalara iletilir. Zemin büyütmesi olarak tanımlanan bu durum, bir sarsıntı olduğu takdirde Antakya’nın kaya üzerinde yer alan vilayetlerden daha şiddetli olarak sarsılacağı, bunun sonucunda da hasar oranının fazla olacağı manasına gelmektedir.”
Cenk Yaltırak ise alüvyon yeri şu örnekle açıklıyor: “Bir masanın üstüne jöle ve kitap koyun. Masaya vurduğunuzda jöle hareketlenecek fakat kitap hareket etmeyecektir. Kitabı sert kaya, jöleyi de alüvyon tabana benzetebiliriz.”
Muğla/Menteşe ve Milas
‘Fay üzerinde yaşayan kentlerimiz: Muğla Raporu-14’e göre Muğla’nın Menteşe ve Milas ilçe merkezleri ile 18 mahallesi direkt fay zonu üzerinde yer almaktadır. 20. yüzyılın başlarından itibaren aletsel ölçümlere nazaran Muğla hem tarihî hem de vakit içinde 7’den fazla zelzelede kıymetli hasar ve kayıplara maruz kalmıştır. 20 Temmuz 2017’de Gökova Körfezi’nde meydana gelen 6.6 büyüklüğündeki sarsıntı, başta Bodrum olmak üzere birçok kıyı yerleşimini etkilemiş ve bir ölçü hasara yol açan küçük bir tsunamiye neden olmuştu.
Antalya/Kumluca
Antalya’nın birçok noktasındaki tarıma uygun yerlerin yapılaşmaya açılmasının olumsuz tesirlerine dikkat çeken Jeofizik Mühendisleri Odası Antalya Şubesi İdare Heyeti üyesi Atakan Yüklü, “Alüvyon yerlerde Kumluca, Demre, Finike’nin kıyı kısmı, Aksu ve Serik’in kıyı kısımları, buralar alüvyonlu tarım toprakları. Eser yetişmesi gereken yerlere dikilen binalar, sıvılaşmadan berbat halde nasibini alırlar. Bu bölgelerin hepsi risk altındadır. Kumluca sıvılaşmanın çok yüksek olduğu bir nokta. Yer altı suyu düzeyi çok yüksek. Toprakta 1 metre sonra suya giriyorsunuz. Bu türlü bir yerde yüksek katlı binalarımız var. Zelzele dalgası bu yere vurduğu vakit içerideki suyu boşaltıyor ve bina suyun içerisine gömülüyor” sözlerini kullanmıştı.
Eskişehir/Odunpazarı ve Tepebaşı
Kent merkezini oluşturan Odunpazarı ve Tepebaşı ilçelerinin yanı sıra İnönü ilçe merkezi ile Eskişehir’e bağlı eski belde/köy statüsündeki 17 mahalle doğrudan fay zonu üstüne oturuyor. Porsuk, Keskin ve Gökçekaya barajları ise baraj aksı fay zonu üstü yahut yakınında bulunuyor. Eskişehir vilayet merkezinin değerli bir kısmı alüvyon üzerinde yer alan bir bölgede yerleşmiş durumda. Bu nedenle gelecekteki sarsıntılarda yerden kaynaklanan aksilikler yaşanması bekleniyor.
Bingöl/Karlıova ve Yedisu
Bingöl kent merkezi, Karlıova merkez ve Yedisu ilçeleri ile 2003 yılında 84 öğrencinin hayatını yitirdiği Çertiksuyu köyü olmak üzere 36’dan fazla yerleşim yerinin üstünde doğrudan etkin fay hatları bulunuyor. Bingöl vilayet merkezi, Karlıova, Yedisu ve 36 köy yerleşimlerinin doğrudan fay hattı/bölgesi üzerinde olduğu bilinmesine karşın kamu kurumları bu bölgelerde konut yapmaya devam ediyor. Rapor, bunu “cinayete açık davetiye” olarak tanımlıyor.
Kayseri/Melikgazi, Kocasinan, Talas ve Yeşilhisar
- Görsel: Melikgazi ve Kocasinan
Kayseri kent merkezi ve Yeşilhisar, Kovalı ve Sarımsaklı barajları ile Çamlıca HES’in ana aksı fay zonu üzerinde yahut yakınında inşa edildi. Kayseri kent merkezi de toprağı alüvyal olan kentlerimizden biridir. Sismik dalgalar bu tıp taban tarafından büyütülerek binalara iletilir. Zemin büyütmesi olarak isimlendirilen bu durum, bir zelzele olması durumunda Kayseri kent merkezinin kayalık yer üniteleri üzerinde yer alan kent merkezine nazaran daha fazla sallanarak daha yüksek hasar oranlarına yol açacağı manasına gelmektedir.
Aydın/Kuşadası, Söke, Germencik, Köşk, Sultanhisar, Nazilli ve Bozdoğan
Aydın, Türkiye’deki birden fazla yerleşim yeri üzere faal bir fay çizgisi üzerinde yer alıyor ve zelzele riski taşıyan bir yer. Aydın’ın il merkezindeki toprak da alüvyondur. İl merkezinin yanı sıra Kuşadası, Söke, Germencik, Köşk, Sultanhisar, Nazilli, Bozdoğan doğrudan canlı fay sınırları üzerinde bulunuyor.
Muğla/Akyaka
İmar değişikliğinde yaşadıkları araziyi “özel proje alanı” ilan ederek mülkiyet hakkı ihlaline uğrayanlardan biri de Kerme Çeşit sakini Prof. Dr. Ali Fuat Doğu’dur. Profesör: “Akyaka Azmak’ın insan temasından dahi uzak özel bir statüyle korunması gerekirken, onu yeni bir düzenlemeyle ve kıyısına yapılacak yat limanı ile ranta açılması, hem Azmak’ın su altı ve su üstü özelliklerini hem de plajın tüm doğal karakterini ve istikrarını bozacaktır. Akyaka Azmak’ın insan temasından dahi uzak özel bir statüyle korunması gerekirken, onu yeni bir düzenlemeyle ve kıyısına yapılacak yat limanı ile ranta açılması, Azmak’ın dengesini bozacaktır.”
İstanbul/Gaziosmanpaşa
Senelerdir kentsel dönüşüm kıskacında olan İstanbul’un Gaziosmanpaşa ilçesindeki Yıldıztabya Mahallesi’ne ait yeni imar planı mevcuttur. Etraf, Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığı’nın askıya çıkardığı imar planına nazaran, 2016 yılında ‘riskli alan’ ilan edilen ve kat ortalaması iki olan mahallede 12 kata varan yapılar inşa ediliyor.
İstanbul-Fikirtepe
Fikirtepe’de ‘kentsel dönüşüm’ süreci 17 yıl evvel başladı. 2005’te ‘özel proje alanı’ ilan edilen Fikirtepe’ye yönelik imar planları 2011’de ise onaylandı. Bakanlar şurasının 2013’te ‘riskli alan’ ilan ettiği Fikirtepe’de yaşayan halkın mağduriyeti de katlandı. Kentsel dönüşüm için proje alanlarına ayrılan Fikirtepe’nin birinci ve ikinci etabında günümüzde çok katlı kuleler yükseliyor.
Trabzon/Araklı
Trabzon’un Araklı ilçesinde dere yatakları üzerine yapılan bina, mesken, iş yeri, okul, kamu binaları ile kahvehaneler, çarpık yapılaşmayı gözler önüne seriyor.
Prof. Dr. Akgün: Akgün, “Son yıllarda meydana gelen sel ve heyelanlarda yaşanan can kayıpları, maalesef yanlış planlamalar, bilimin mühendislik unsurlarının ve ön görülerin yeteri kadar dikkate alınmaması sonucu ortaya çıkıyor. Tabiatın katiyetle bir istikrarı var. Şayet bizler tabiatın kendi istikrarı içerisinde, bu istikrara müdahil olacak; dere yatağında mesken, okul ve gibisi yapılar yaparsak, bu dere yataklarının önlerini kapatırsak, sonuç olarak tabiat kendi istikrarını tekrar kurmaya çalışıyor. Bu da konutları yıkarak, insanları can kaybına uğratarak oluyor. Tabiat, kendine yapılan müdahalelere yanıt veriyor, ‘Bana dokunmayın’ diyor. Ama biz ısrarla ona bir müdahale içerisindeyiz” demişti.
Giresun/Dereli
Giresun ilimizde 22 Ağustos 2020’de sel ve heyelanlar meydana gelmişti. Bilhassa Dereli ve Doğankent ilçelerinde; dereler taştı, cadde ve sokaklar ırmağa döndü, park halindeki araçlar sele kapılarak sürüklendi. 5’i asker, 11 kişinin hayatını kaybettiği, 4 kişinin kaybolduğu selde, 19 bina da yıkıldı, 361 yapı hasar gördü, alt ve üst yapı ile elektrik, su ve telefon sınırları da hasar gördü. Afetzedeler için ilçede yıkılan ve riskli yapıların yerine TOKİ tarafından 213 konut ve 82 iş yeri inşa edildi.
Rize/Çayeli
Rize’nin merkez ve Çayeli ilçelerinde bulunan birtakım taşınmazların selde ziyan görmesi üzerine, yapılaşma gayesiyle ivedi kamulaştırma kararı verildi. Yapılaşmaya açılan bölgenin dere yatağı olduğuna dikkat çeken TMMOB‘a bağlı Harita ve Kadastro Mühendisleri Odası, karara “Yaşanan afetlerden ders almamakta ısrar eden anlayışı uyarıyoruz” kelamlarıyla reaksiyon gösterdi.
İstanbul’un birçok bölgesi de alüvyonlarla kaplıdır.
- İstanbul’da yeri yeterli ve berbat olan bölgeler haritası.
Jeoloji Yüksek Mühendisi Can Akın, İstanbul’un alüvyon kaplı vadilerindeki tehlikelere dikkat çekmişti. “İstanbul’un bütün vadileri genç ve mevcut alüvyal tortullarla kaplıdır. Kent genelindeki vadiler İstanbul Boğazı yahut Marmara Denizi ile birleşir yahut birbirine bağlanır. Derin oyuklu dediğimiz vadilerin iç kısımlarına kadar, 9 bin yıl öncesine kadar deniz suyu tarafından çamur biriktirildi. Bu nedenle bu vadi alüvyonlarında yumuşak kil dediğimiz katman hükümrandır. Ortalarında Ayamama, Cendere, Ayazmadere, Kurbağalıdere, Kuşdili, Haliç, Göksu, Küçüksu, ve her iki Çekmece Gölleri‘nin kıyı kesitleri taşıma gücü çok düşük, yapı yükleri altında yüksek oturmalar sergileyen, zelzele yükleri altında yumuşama eğiliminde olan yer yapısına sahiptir. Büyük sarsıntıda en riskli yerler alüvyon vadiler. Bu jenerasyonlarda yapılaşma olmaması gerekirdi. Mevcut yapıların biran evvel envanter çalışması yapılarak, problemli olanların derin kazıklı temel, ya da taban güzelleştirme tedbirlerinin uygulanması gerekir.”
Bakırköy-Güngören hattı
Uzmanlar, İstanbul’un eski dere yataklarının, Marmara Denizi’nin Zeytinburnu’ndan Silivri’ye uzanan kıyı neslinin, Büyük ve Küçükçekmece Gölleri etrafının gevşek alüvyonlardan oluştuğu konusunda ihtarda bulunuyor. Jeoloji mühendisi Prof. Dr. Cenk Yaltırak, İstanbul’da doruklara çıkıldıkça taban riskinin azaldığını söylüyor. Ayamama, Cendere, Ayazmadere, Kurbağalıdere, Kuşdili, Kağıthane, Göksu, Küçüksu, ve her iki Çekmece Gölleri’nin kıyı kesimleri taşıma gücü çok düşük, sarsıntı yükleri altında yumuşama eğiliminde olan taban yapısına sahip alanlar olduğunu lisana getiriyor.
Bakırköy-Güngören sınırı yahut Bakırköy katmanı olarak tanımlanan bölge ise kireçtaşı ve zayıf kaya niteliğinde yer alıyor. 1999 zelzelesinde Anakaya üzerindeki Maslak’ta %4, Mecidiyeköy’de %6 yatay azamî ivme ölçülürken; Fatih’te %19, Yeşilköy, Ataköy, Zeytinburnu ve Büyükçekmece’ye uzanan kıyı bandında %12-21 ortasında değişen ivmeler kaydedilmiştir.
Kuşdili ve Kurbağalıdere
Kuşdili formasyonu ekseriyetle kil ve çamurdan oluşuyor. Yapılaşma açısından da önemli sorunlar çıkabilecek zayıf bir tabana sahip. Killerin plastik davranışlarıyla yüksek binalarda tasman ve sarsıntı sırasında sıvılaşma tipi olaylar beklenmekte. Kadıköy’e bağlı, Kurbağalıdere, Kuşdili dediğimiz bölgenin tabanı yumuşak bir katman ve sarsıntı büyütmesinin görüleceği yerlerin başında geliyor.
İstanbul/Avcılar
Olası bir zelzelede en büyük risk teşkil eden durumun biri de zemin sıvılaşmasıdır. En ufak bir yerde zelzele olduğunda İstanbul’un en fazla etkilenen bölgesi Avcılar için Jeofizik uzmanı Dr. Oğuz Gündoğdu şunları söyledi: “Avcılar bu hususta riskli, heyelanlı ve yeterli bir yer değil. Ataköy’ün kimi kesitleri riskli, dereye yakın olan kısımları riskli. Hatta bir mahalleyi sarsıntıdan sonra yeninden yaptılar Ataköy’de. Bunun dışında devletin bu işe el atması lazım. Numune yaptırmaktan kaçınıyor beşerler.“
İstanbul/Ataköy
Ataköy, Cumhuriyet devrinin birinci toplu konut projesi olarak 1950’lerde planlandı.Bölge ise yarı bataklıktı. Dünyaya örnek olacak bir şehircilik örneği olarak inşa edilse de 80’lerin sonunda Türkiye’nin birinci AVM’si olan Galleria ile bu bölgenin işgali de başlamış oldu. Sahilindeki yapılaşma ise 2013’te başladı, Evvel alandaki yeşil ağaçlar yok edildi; daha sonra hafriyat çalışmaları başlamış oldu. Bir vakitler insanların denize girdiği sahili TOKİ parsellere ayırarak satışa çıkardı. Böylelikle Ataköy’deki betonlaşmanın önü açılmış oldu.
Uzmanlar İstanbul’da kırmızı alarm veren 5 bölgeye işaret etti.
İstanbul’da topografik yapı sebebiyle vadi ve dere yatakları mevcuttur. Bu bölgelere de yerleşimler kurulmuş durumda. Mümkün bir yağış durumunda bu bölgelerde sel riskleri mevcut. Ayrıyeten bölgenin tarihine de bakıldığında taşkınlara maruz kaldığı görülür. İstanbul’da en tehlikeli olarak kaydedilen beş bölge ise: Ayamama, Kağıthane, Kurbağalı, Alibeyköy ve Küçüksu Deresi.
Sakarya/Adapazarı ve 11 ilçe neredeyse büsbütün alüvyon yerde.
Sakarya’nın 12 ilçesinin 4. derece yerleşilebilir (alüvyon zemin) alanda kaldığı tespit edilmiştir. Söğütlü %90, Taraklı %85, Akyazı %83, Erenler %82, Hendek %79 ve Adapazarı %73 oranında öbür 6 ilçenin ise meskûn alanın %60’ından fazlası 4. derece yerleşilebilir alanda kalmaktadır.
Hatay Havalimanı
1970’lerde kurutulan Amik Gölü’nün üzerine uzmanların tüm ihtarlarına karşın yapılan, 2007 yılında açılan Hatay Havalimanı’nın taşıdığı sel ve zelzele riski uzun müddet tartışma yaratmıştı. Doç. Dr. Emre Özşahin’in bilimsel çalışmasında havaalanının; tektonik açıdan Meyyit Deniz Fayı, Karasu Fayı ve Kıbrıs-Antakya Fayı’nın karşılaştığı noktada bulunduğu vurgulanarak “Alanın coğrafik pozisyonunun ortaya çıkardığı bu durum, zelzele riskini arttırmaktadır. Bu nedenle havaalanı 1. dereceden zelzele riski olan bir bölgede yer almaktadır” tespiti yapıldı. 6 şubatta meydana gelen zelzelede havalimanı büyük hasar gördü.
Kanal İstanbul
ÇED Raporu’nda, Kanal İstanbul kapsamındaki mühendislik yapıları içinde zelzele risklerinin rasyonel biçimde iddiasının yapılmaya çalışıldığı tek yapı, ana kanal yapısıdır. Bu yapı bir taban yapısıdır ve yapının sarsıntı performansı büyük ölçüde kanal yerinin dinamik özelliklerine bağlıdır. Bu bağlamda, ana kanal yapısının Marmara Denizi ile Sazlıdere Barajı arasında kalan 16,2 kilometrelik güney kesimi, depremde sıvılaşmaya çok müsait olan alüvyon türü aşırı zayıf yer ortamından geçmektedir.
ÇED Raporu kapsamında kanalın bu bölümündeki türlü yer üniteleri için bu basamakta yaklaşık sistemlerle yapılan sıvılaşma ve şev stabilitesi tahlilleri sonucunda kanal şevlerinde ve tabanında hesaplanan kalıcı yer deformasyonlarının kabul edilebilir hasar limitlerinin çok üstünde olduğu anlaşılmıştır. Öteki deyişle kanal yapısı “yüksek zelzele riski”ne maruzdur.
Kastamonu/Bozkurt
11 Ağustos 2021’de ülkemizin Batı Karadeniz bölgesine bir sel felaketi yaşanmıştı. Kastamonu’nun Bozkurt ilçesinde sel felaketinin akabinde dere yataklarına verilen imar müsaadeleri gündeme geldi. Bu felaketin akabinde ilçede yeniden tıpkı bölgede imar yapıları dikkat çekti.
Samsun/Atakum
Samsun’un Atakum ilçesinde milyonluk konutların yükseldiği ve yüksek katlı binaların bulunduğu bölgede yeni yapılaşmalar, ileride olabilecek felakete kucak açacak biçimde. Bu bölgede yolların çatlayarak çöktüğü tespit edilmiştir.
Manisa/Yunusemre ve Şehzadeler
- Yunusemre ve Şehzadeler
Yunusemre ve Şehzadeler ilçelerindeki binalar incelendiği çalışmada, 6306 sayılı Afet Riski Altındaki Alanların Dönüştürülmesi Hakkındaki Kanun kapsamında parsel bazında yapılan riskli bina tespiti saha çalışmalarında ilçelerdeki bina stoğunun büyük bir kısmının 2000 yılı ve öncesinde inşa edilmiş betonarme binalardan oluştuğu tespit edilmiştir. Kentsel dönüşüm kapsamında 1957 ve 2001 yılları ortasında inşa edilmiş Manisa vilayet merkezinde bulunan 325 adet mevcut betonarme binanın beton basınç dayanımları, donatı sınıfları, donatı tertipleri, kolon ebatları ve kat planları incelenerek elde edilen datalar doğrultusunda iki katlı ve daha fazla kata sahip mevcut betonarme binaların, zelzele riski taşıdıkları belirlenmiştir.
Ülkemizin risk idaresi konusunda eksik bir yol izlediği verilen örneklerle de destekleniyor. Ülkenin her tarafını sarsan zelzele felaketinin akabinde yanlış yapılaşma konusunda araştırmalar hızlanırken, karşılaştığımız riskler karşısında verdiğimiz kayıplar ve aldığımız büyük hasarlar kusurlu yapılaşmaların üzerinde daha fazla durarak gereken tedbirlerin en kısa vakitte alınması gerektiğini de gösteriyor.
