Ülkemizi tesiri altına alan ve ardında birçok can ve mal kaybı bırakan şiddetli birçok sarsıntı, hepimizi televizyonlara ve internete bağlı kılıyor. Bu felaketlere maruz kalan yetişkin ve çocukların acılarını paylaşabilmek içgüdüsüyle, daima olarak bu bireylerin görselleri ve görüntüleri tüm mecralarda gösteriliyor.
2020’de 6.9 şiddetindeki İzmir zelzelesi de, bu manada birçok çocuğu “depremin simgesi” haline getirmiş durumda. Elif, Ayda ve Günay bu çocuklardan sırf birkaçı. Bu çocukların enkaz altından çıkarılış anları hatta hastane imgeleri bile her yerde bulunmakta.
Şüphesiz geçtiğimiz günlerdeki Kahramanmaraş felaketinin de buna benzeri simgeleri ortaya çıkacak. Çocuklara ilişkin bu görseller “mucize”, “umut”, “hayata tutunmak” üzere kavramlarla yansıtılıyor lakin bu ne kadar hakikat bir yaklaşım? Bu paylaşımları yaparken yalnızca çocukları mı düşünüyoruz?
Sosyal medyada ya da haberlerde rastgele bir çocuğun başına olumsuz bir şey geldiğini gördüğümüzde öfke ve ıstırap ile karışık hisler hissederiz.
Genellikle bu hislerin tesiri ile bu çocukların görsellerini toplumsal medyada paylaşırız ve hissettiğimiz hisleri karşı tarafa bu formda yansıtmaya çalışırız. Bu davranışımızın birinci etapta olumsuz bir şey olduğunu düşünmemekle kalmayıp, bu görselleri paylaştığımız için çoğunlukla o çocuğun ya da ailesinin acısına ortak olduğumuzu zannederiz.
Fakat his ve hislerimizi bu formda aktarmaya çalışmak, çocukları muhafazaya ya da onların yaşadığı aksilikleri düzeltmek için kâfi değildir. Bilakis, bu davranışla o çocuğun haklarını ihlal etmiş oluyoruz.
Özellikle sarsıntı esnalarında, içten içe “umut” ve “mucize” ismi altındaki kavramlara tutunuyoruz. Enkaz altından çıkarılan bir can bile hepimiz için çok değerli olduğundan, en suçsuz hislerimizle bu olumlu gelişmeyi paylaşmak, duyurmak istiyoruz.
Ancak kendimizi yeterli hissetmek için, bu çocukların kurtuluş anlarına izleyerek şahit olmak, paylaşmak ya da yaygınlaştırmak bir bakıma onları araçsallaştırmak oluyor.
Yalnızca afet, savaş ya da kaza üzere vakitlerle kalmayıp çocukların gündelik hayatında da onlara ilişkin fotoğrafların çekilmesi ve dağıtılması çocukların onayına tabidir. 18 yaşın altındaki her çocuğa ilişkin manzaraların medya araçları vasıtasıyla paylaşılması, çocuğun ve ailesinin açık onayını gerektirir.
Zor bir durumla uğraş eden çocuğun acısına dikkat çekmek, onların fotoğraflarını paylaşmadan da mümkündür.
Kimi vakit empati hissimizin da vermiş olduğu hislerle küçük çocukları “mağdur”, “masum” ya da “korunmaya muhtaç” kavramlarıyla bir bakıma yüceltmenin bilakis küçük düşürüyoruz. Ebeveyn yahut onlardan yaşça büyük oluşumuz, bu çocukların kararları, seçimleri ve vücutlarında kelam hakkımız olduğunu düşündürtse de bu yaklaşım onların haklarını ihlal etmemiz manasına geliyor.
Ülkemizde orta ara meydana gelen ve doğurduğu sonuçlarla bizi hayli fazla yasa boğan zelzele anlarında ise bu çocuk görsellerinin paylaşılıp yayılması onların mahremiyet hakkını ihlal etmekten diğer hiçbir işe yaramıyor.
Hem yetişkinler hem de çocuklar için bu fotoğrafları görmek, insan psikolojisinde travma edici tesirlere sahip. Bu görsellerle karşılaştığımızda korku, tasa, acı ve ıstırap gibi hislerin esiri haline geliyoruz. Bu çocuklar büyüse de ve ortadan hayli vakit geçse de, kendilerine ilişkin görsellerin birçok yerde bulunmasından, her daim bu felaketlerle anılıyorlar. Bunun yanında bu yaşanmışlıklar, onların hayatlarında kalıcı olumsuz tesirlere sebep olup iz bırakıyor.
Yine çocukların fotoğraflarına şahit olmak ve onları yaygınlaştırmak, kalıcı bir tahlil getirmekten fazla bizlerde çaresizlik hissinin ön plana çıkmasına neden olabiliyor.
Çocuk Psikiyatrisi Doç Dr. Serhat Nasıroğlu bu bahis hakkındaki görüşlerini şu cümlelerle tabir ediyor:
“Sizin için tahminen yıllar sonra hatırlamadığınız bir görsel, o çocuk için daima karşısına çıkacak ve yaşadığı o travmatik anıyı ona daima hatırlatacak bir tetikleyici öge olacak. Bu kareleri paylaşmadan evvel çocukların ruh sıhhatinin daha sonra olumsuz etkilenebileceğini düşünerek, daha hassas davranılmalı ve paylaşılmamalı diye düşünüyorum.”
Göçük altından çıkarılan çocuk, fotoğraflansa bile yayınlanması esnasında çocuğun velilerinden müsaade alınmalı. Toplumsal medyanın yanı sıra haberlerde görülen birkaç dakikalık görsel yahut görüntü, o çocuğun tüm hayatını etkiliyor.
Bizler birinci etapta düşünemesek de, bu görsellerin yayınlanması çocuğun ve ailenin yaşadığı mağduriyeti gösteriyor ve ailenin psikolojisini derinden sarsabiliyor. Bu sebeple aileden müsaade alınmadan çocuğun fotoğraflarının paylaşılması, çocuk dışında ailenin de ferdî haklarının ihlaline sebebiyet veriyor.
Belki saatlerce hatta günlerce enkaz altında kalmış olan çocuk, kendi fotoğraflarını gördüğünde başta travma sonrası gerilim bozukluğu olmak üzere birçok ruhsal rahatsızlık yaşayabilir. Tıpkı vakitte bu görsellerin varlığı, öteki hastalıkların tetikleyicisi haline de gelebilir.
Sadece zelzeleye ya da enkazlara maruz kalan çocuklar için değil, bu imgeleri konutunda pak ve hiçbir şeyden habersiz bir halde izleyen çocuklar da bu durumdan etkilenebilir ve onlarda da çeşitli kaygı problemleri ortaya çıkabilir.
En düzgün yapabildiğimiz şeylerden biri olan empati hissimizi, tam da bu bakış açısıyla şekillendirmemiz ve enkaz altından çıkarılan çocuk fotoğraflarını paylaşmadan evvel kendimize bu soruları sormamız gerekiyor.
- Enkaz altından çıkarılan çocukların fotoğraflarını paylaşmak hususla ilgili ne yarar sağlıyor?
- Daha evvel bu türlü bir tecrübe yaşamış olan şahıslar, bu fotoğrafları gördüğünde neler hisseder?
- Bu bireyler, yaralarını sarmaya ve hayatlarına devam etmeye başladıklarında görsellerin halen dolanımda olması onlara ne hissettirecek?
- Bu fotoğrafları herkesin görmesi çocukların kendi kararı mı, onların tercihi olsa bile çocukların riske açık hale gelmesine alan mı açmalıyız?
